Η τραγωδία του Ντικ Τσέινι

Ο θάνατος του Ντικ Τσέινι κλείνει ένα κεφάλαιο, αλλά δεν λύνει τους κόμπους που άφησε πίσω του. Η πολιτική του διαδρομή και ο τρόπος άσκησης εξουσίας που διαμόρφωσε επηρέασαν βαθιά το αμερικανικό σύστημα διακυβέρνησης και εξακολουθούν να καθορίζουν τον δημόσιο βίο. Στο επίκεντρο βρίσκεται η αναθεώρηση του ρόλου της εκτελεστικής εξουσίας: η μετατροπή της από θεσμικό άξονα συνταγματικών ισορροπιών σε εργαλείο μονομερούς επιβολής. Το μοντέλο αυτό, που ο Τσέινι προώθησε με μεθοδικότητα, αποτέλεσε τελικά το υπόβαθρο για την άσκηση εξουσίας του Ντόναλντ Τραμπ — όχι ως ιστορική επανάληψη, αλλά ως επιθετική εξέλιξη. Κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης Μπους, ο Τσέινι ανέλαβε να ορίσει στην πράξη το εύρος της προεδρικής αρμοδιότητας σε συνθήκες κρίσης. Η αντιτρομοκρατική εκστρατεία λειτούργησε ως το πρόσχημα για πρακτικές πέραν του παραδοσιακού κανονιστικού πλαισίου: σκληρές ανακριτικές μέθοδοι, στρατιωτικές επεμβάσεις στη βάση αμφισβητήσιμων στοιχείων, μαζική εσωτερική παρακολούθηση και ερμηνεία της εθνικής ασφάλειας ως πεδίου χωρίς θεσμικά όρια. Το δόγμα του «1%» — η θεώρηση ακόμη και απειλών με ελάχιστη πιθανότητα ως βέβαιων κινδύνων — νομιμοποίησε την άσκηση έκτακτης εξουσίας ως πάγια πρακτική. Αυτή η λογική μετέτρεψε το εξαιρετικό σε κανονικό.

Οι πολιτικές συνέπειες αυτής της περιόδου υπήρξαν βαθιές. Οι αποφάσεις για τον πόλεμο στο Ιράκ, παρά τις προειδοποιήσεις για ατεκμηρίωτα στοιχεία, αποδυνάμωσαν τη σχέση εμπιστοσύνης ανάμεσα στους θεσμούς και την κοινωνία. Το οικονομικό βάρος των πολεμικών επιχειρήσεων και η χρηματοπιστωτική κρίση που ακολούθησε επιβάρυναν τα μεσαία και χαμηλότερα στρώματα, τα οποία βρέθηκαν μετέπειτα στο επίκεντρο της πολιτικής δυσαρέσκειας. Η κρίση αξιοπιστίας που άνοιξε τότε δεν ήταν πρόσκαιρη. Δημιούργησε τους όρους για την ανάδυση ενός πολιτικού λόγου που αντιμετώπισε τους θεσμούς ως αντίπαλο και όχι ως κοινό πλαίσιο. Σε αυτό το περιβάλλον εμφανίστηκε ο Ντόναλντ Τραμπ. Η διαφορά του με τον Τσέινι δεν βρίσκεται στην πρόθεση ισχύος, αλλά στη μέθοδο. Ο Τσέινι επεδίωξε την οικοδόμηση ενός διαρκούς συστήματος διεύρυνσης των εκτελεστικών αρμοδιοτήτων μέσω διαδικασιών και θεσμικών ερμηνειών. Ο Τραμπ, αντιθέτως, δεν επεδίωξε να θεμελιώσει μοντέλο. Χρησιμοποίησε την εξουσία ως άμεσο εργαλείο προσωπικής επιβολής, χωρίς την ανάγκη τεκμηρίωσης ή προσχημάτων. Εκεί όπου ο Τσέινι παρήγαγε ένα υπόδειγμα παράκαμψης των θεσμών, ο Τραμπ θεώρησε αυτονόητη την ακύρωσή τους.

Το γεγονός ότι ο Τσέινι, στα τελευταία χρόνια, αποστασιοποιήθηκε από τον Τραμπ και προειδοποίησε για τις συνέπειες μιας δεύτερης θητείας του, δεν αναιρεί την ιστορική συνέχεια. Ο πολιτικός χώρος που επέτρεψε την αμφισβήτηση των θεσμικών ορίων είχε ήδη διαμορφωθεί. Η υποχώρηση της εμπιστοσύνης της κοινωνίας προς τις δομές διακυβέρνησης είχε ήδη συντελεστεί. Η σύγκρουση του Τσέινι με τον Τραμπ δεν αφορά την ουσία της εξουσίας, αλλά τη διαχείριση της νομιμοποίησής της. Η κληρονομιά του Τσέινι επομένως δεν εντοπίζεται μόνο στις αποφάσεις της δεκαετίας του 2000. Βρίσκεται στο γεγονός ότι συνέβαλε καθοριστικά στη μετατόπιση του άξονα της πολιτικής ισορροπίας στις Ηνωμένες Πολιτείες. Η εκτελεστική εξουσία δεν λειτούργησε πλέον ως ένας κλάδος ανάμεσα στους τρείς, αλλά ως το σημείο από το οποίο ορίζεται το εύρος των υπόλοιπων.

Το σημερινό πολιτικό πεδίο —πόλωση, καχυποψία, θεσμική φθορά, εναλλαγή εξουσίας με όρους προσωπικής επιβολής— δεν προέκυψε ξαφνικά. Είναι προϊόν μιας διαδικασίας που ξεκίνησε πριν από είκοσι και πλέον χρόνια. Ο Τραμπ αξιοποίησε αυτό το περιβάλλον. Ο Τσέινι συνέβαλε στη δημιουργία του. Η συζήτηση για την κληρονομιά τους δεν αφορά τη σύγκριση χαρακτήρων ή προθέσεων. Αφορά τον μετασχηματισμό ενός πολιτικού συστήματος και τα περιθώρια της δημοκρατίας μέσα σε αυτό. Το ερώτημα είναι πώς έφτασαν οι ΗΠΑ έως εδώ, αλλά αν και με ποιους όρους μπορεί να αποκατασταθεί η εμπιστοσύνη στον θεσμικό έλεγχο της εξουσίας. Η απάντηση δεν έχει ακόμη δοθεί.