Η εκεχειρία των Χριστουγέννων

Παραμονή Χριστουγέννων του 1914, κάπου στο Δυτικό Μέτωπο. Οι λάσπες των χαρακωμάτων, ο φόβος και ο θάνατος είχαν ήδη γίνει καθημερινότητα για χιλιάδες στρατιώτες που πολεμούσαν στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ανάμεσά τους και ο Βρετανός στρατιώτης Γκράχαμ Γουίλιαμς, της 5ης Ταξιαρχίας Τυφεκιοφόρων του Λονδίνου, ο οποίος στεκόταν σκοπός κοιτάζοντας τον έρημο, επικίνδυνο ουδέτερο χώρο που χώριζε τα αντίπαλα χαρακώματα. Τότε συνέβη κάτι εντελώς απρόσμενο. Φώτα άρχισαν να εμφανίζονται στη γερμανική πλευρά και, λίγο αργότερα, μέσα στη νύχτα ακούστηκε το «Stille Nacht». Ένα χριστουγεννιάτικο τραγούδι, ειπωμένο στη γλώσσα του εχθρού, διέσχισε τη νεκρή ζώνη. Όπως αφηγήθηκε αργότερα ο Γουίλιαμς σε μαρτυρία που κατέγραψε το BBC, οι Βρετανοί στρατιώτες χειροκρότησαν αυθόρμητα και απάντησαν τραγουδώντας το «The First Noel». Εκείνη τη στιγμή, χωρίς διαταγές και χωρίς συμφωνίες, κάτι άρχισε να αλλάζει.

Η λεγόμενη Εκεχειρία των Χριστουγέννων του 1914 δεν ήταν ένα ενιαίο, οργανωμένο γεγονός. Αντίθετα, επρόκειτο για μια σειρά από αυθόρμητες, τοπικές παύσεις πυρός που εκδηλώθηκαν σε διάφορα σημεία του Δυτικού Μετώπου. Σε ορισμένες περιοχές κράτησαν λίγες ώρες, αλλού όλη τη μέρα των Χριστουγέννων, και σε σπάνιες περιπτώσεις έφτασαν μέχρι και την Πρωτοχρονιά. Υπήρχαν όμως και τμήματα του μετώπου όπου δεν συνέβη απολύτως τίποτα· ο πόλεμος συνεχίστηκε κανονικά. Το μέγεθος της εκεχειρίας συχνά εξιδανικεύεται. Η πραγματικότητα ήταν σκληρή: ακόμη και ανήμερα των Χριστουγέννων του 1914, δεκάδες Βρετανοί στρατιώτες σκοτώθηκαν σε μάχες. Κι όμως, εκεί όπου η εκεχειρία συνέβη, άφησε ανεξίτηλο αποτύπωμα στη μνήμη όσων την έζησαν.

«Ο πόλεμος σταμάτησε – έστω για λίγο»

Κοντά στην πόλη Armentières, στη βόρεια Γαλλία, ο νεαρός τότε αξιωματικός Σκοτ Σέπερντ θυμόταν χρόνια αργότερα ότι όλα ξεκίνησαν σχεδόν τυχαία. Τη χριστουγεννιάτικη αυγή, μια πυκνή ομίχλη κάλυπτε τα πάντα. Οι στρατιώτες βγήκαν από τα χαρακώματα για να τα επισκευάσουν, εκμεταλλευόμενοι την περιορισμένη ορατότητα. Όταν η ομίχλη διαλύθηκε απότομα, αντίκρισαν τους Γερμανούς να κάνουν ακριβώς το ίδιο. Για λίγα δευτερόλεπτα επικράτησε αμηχανία. Ύστερα, κάποιος τόλμησε να πλησιάσει. Χειραψίες, ανταλλαγές τσιγάρων, λίγα λόγια. Ο πόλεμος, όπως περιέγραψε, «έφτασε σε αδιέξοδο» για εκείνη τη στιγμή. Αξιωματικοί κατέγραψαν ανάλογες σκηνές. Ο στρατηγός Γόλτερ Κονγκρίβ έγραψε στη σύζυγό του ότι οι άνδρες των δύο πλευρών περπατούσαν μαζί, αντάλλασσαν πούρα και τραγουδούσαν, καθώς τα χαρακώματα βρίσκονταν τόσο κοντά ώστε μπορούσαν να μιλούν ο ένας στον άλλον χωρίς φωνές.

Η προσωρινή κατάπαυση του πυρός έδωσε στους στρατιώτες τη δυνατότητα να κάνουν κάτι βαθιά ανθρώπινο: να μαζέψουν τους νεκρούς τους από την ουδέτερη ζώνη και να τους θάψουν με αξιοπρέπεια. Εκεί όπου λίγες ώρες πριν αντηχούσαν εκρήξεις, τώρα υπήρχαν σιωπηλές τελετές και κοινές προσευχές. Υπήρξαν επίσης ανταλλαγές φαγητού, μικρών δώρων και αναμνηστικών από το σπίτι. Και, σε ορισμένα σημεία, κάτι ακόμη πιο απρόσμενο: αυτοσχέδια παιχνίδια ποδοσφαίρου. Ο Γερμανός αξιωματικός Γιοχάνες Νίμαν περιέγραψε έναν τέτοιο αγώνα, με καπέλα για δοκάρια και τελικό σκορ 3-2 υπέρ των Γερμανών. Δεν ήταν παντού έτσι, αλλά η εικόνα έμεινε ως σύμβολο της στιγμής.

Το τέλος της «αδελφοποίησης»

Η εκεχειρία δεν άργησε να προκαλέσει ανησυχία στις ανώτερες στρατιωτικές ηγεσίες. Η απρόσμενη συντροφικότητα θεωρήθηκε επικίνδυνη: αν οι στρατιώτες έβλεπαν τον εχθρό ως άνθρωπο, πώς θα συνέχιζαν να πολεμούν; Και από τις δύο πλευρές εκδόθηκαν αυστηρές διαταγές που απαγόρευαν την «αδελφοποίηση», με απειλές στρατοδικείου. Σταδιακά, οι πυροβολισμοί επέστρεψαν. Τα επόμενα χρόνια του πολέμου, τίποτα παρόμοιο δεν επαναλήφθηκε. Μάλιστα, τα Χριστούγεννα που ακολούθησαν, τα πολυβόλα συχνά έπαιρναν εντολή να πυροβολούν σκόπιμα, ώστε να πνίγουν τον ήχο των χριστουγεννιάτικων τραγουδιών και να αποτρέπουν κάθε πιθανή εκεχειρία.

Η Εκεχειρία των Χριστουγέννων του 1914 δεν άλλαξε την πορεία του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η σύγκρουση συνέχισε να γίνεται πιο βιομηχανική, πιο απάνθρωπη, πιο καταστροφική. Κι όμως, το γεγονός ότι αυτή η εκεχειρία συνέβη, παραμένει συγκλονιστικό. Όπως σημειώνει ο ιστορικός Dan Snow στο podcast Voices of the First World War του BBC, επρόκειτο για «μια σύντομη, δελεαστική λάμψη ανθρωπιάς μέσα σε έναν πόλεμο γραφειοκρατιών, μηχανών και εκρηκτικών».