Η “πληγή” της Λέρου

Μετά την ενσωμάτωση των Δωδεκανήσων στην Ελλάδα το 1948, πολλά από τα ιταλικά κτίρια που είχαν απομείνει άδεια αποφασίστηκε να αξιοποιηθούν από το κράτος. Έτσι, το 1957, με σχετικό βασιλικό διάταγμα, εγκρίθηκε η μετατροπή των εγκαταστάσεων του πρώην ιταλικού ναυαρχείου στη Λέρο σε ένα νέο ψυχιατρικό ίδρυμα – που τότε ονομάστηκε χαρακτηριστικά «αποικία ψυχοπαθών». Οι πρώτοι 300 ασθενείς έφτασαν στο νησί στις 2 Ιανουαρίου 1958. Σύντομα, όμως, ο αριθμός αυτός αυξήθηκε εκρηκτικά. Μέχρι το 1980, περισσότεροι από 2.600 ψυχικά ασθενείς είχαν μεταφερθεί εκεί από ιδρύματα της Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, των Χανίων και της Κέρκυρας. Οι εγκαταστάσεις της Λέρου μετατράπηκαν σε έναν χώρο ασφυκτικού εγκλεισμού, με ασθενείς να στοιβάζονται σε θαλάμους 150 και 180 ατόμων, χωρίς ιατρική παρακολούθηση, φάρμακα ή στοιχειώδεις συνθήκες υγιεινής.Το προσωπικό του ιδρύματος προερχόταν κυρίως από ντόπιους κατοίκους του νησιού – ψαράδες, αγρότες και εργάτες που προσλήφθηκαν ως φύλακες, χωρίς καμία ψυχιατρική εκπαίδευση. Το ίδρυμα λειτουργούσε περισσότερο ως χώρος φύλαξης παρά θεραπείας, με αποτέλεσμα να επικρατεί ένα καθεστώς σιωπής και κοινωνικής απομόνωσης.

Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 ξεκίνησαν οι πρώτες καταγγελίες για τις συνθήκες που επικρατούσαν στη Λέρο. Το 1982 το Υπουργείο Υγείας αποφάσισε να σταματήσει τις νέες μεταφορές ασθενών στο ίδρυμα. Ωστόσο, η πλήρης αποκάλυψη ήρθε το 1989, όταν η βρετανική εφημερίδα The Observer δημοσίευσε το ιστορικό ρεπορτάζ με τίτλο «Το ένοχο μυστικό της Ευρώπης». Οι φωτογραφίες και οι περιγραφές που είδαν το φως της δημοσιότητας σόκαραν τη διεθνή κοινή γνώμη: άνθρωποι δεμένοι στα κρεβάτια, γυμνοί ασθενείς στοιβαγμένοι σε θαλάμους, πρόσωπα χωρίς ταυτότητα και φωνή. Η Λέρος έγινε τότε σύμβολο της ευρωπαϊκής ντροπής για την ψυχιατρική μεταχείριση των πιο ευάλωτων ανθρώπων.

Το 1990, η σκηνοθέτις Τζέιν Γκάμπριελ παρουσίασε για το βρετανικό Channel 4 το ντοκιμαντέρ “Leros: Island of Outcasts”, αποκαλύπτοντας με συγκλονιστικές εικόνες την πραγματικότητα του ιδρύματος. Την ίδια χρονιά, η Ευρωπαϊκή Κοινότητα χρηματοδότησε ένα φιλόδοξο πρόγραμμα μεταρρύθμισης: στο νησί έφτασαν εξειδικευμένοι ψυχίατροι και κοινωνικοί λειτουργοί από την Τεργέστη, εισάγοντας νέα μοντέλα κοινοτικής φροντίδας. Σταδιακά, το παλιό άσυλο μεταμορφώθηκε. Οι ασθενείς άρχισαν να μεταφέρονται σε μικρές δομές και ξενώνες, να λαμβάνουν εξατομικευμένη φροντίδα και να συμμετέχουν σε κοινωνικές δραστηριότητες. Το άλλοτε «νησί των αποκλεισμένων» έγινε παράδειγμα ψυχιατρικής αποϊδρυματοποίησης, αν και οι πληγές του παρελθόντος δεν έχουν πλήρως επουλωθεί.

Σήμερα, το παλιό ψυχιατρείο λειτουργεί ως Κρατικό Θεραπευτήριο και Κέντρο Υγείας Λέρου, με αναβαθμισμένες εγκαταστάσεις και εκπαιδευμένο προσωπικό. Οι εργαζόμενοι μιλούν ανοιχτά για εκείνη τη σκοτεινή περίοδο, υπογραμμίζοντας ότι η ιστορία αυτή δεν πρέπει να ξεχαστεί. Η Λέρος παραμένει σύμβολο μνήμης και προειδοποίησης: ένα παράδειγμα για το πώς η άγνοια και η κοινωνική αδιαφορία μπορούν να μετατρέψουν τη φροντίδα σε βασανισμό. Η υπόθεση της Λέρου μας θυμίζει ότι η ψυχική ασθένεια δεν είναι έγκλημα και ότι κάθε άνθρωπος, ανεξαρτήτως κατάστασης, δικαιούται αξιοπρέπεια, σεβασμό και ανθρώπινες συνθήκες ζωής. Το παρελθόν του νησιού δεν πρέπει να σβηστεί, αλλά να λειτουργεί ως μάθημα ανθρωπιάς για τις επόμενες γενιές — ώστε ποτέ ξανά να μην υπάρξει μια «αποικία ψυχοπαθών» στην Ευρώπη.