Ενέργεια: Πώς η Ελλάδα γίνεται κόμβος σε μια κατακερματισμένη Ευρώπη

Η ευρωπαϊκή αγορά ενέργειας περνά μια κρίσιμη καμπή, αποκαλύπτοντας με τον πιο απροκάλυπτο τρόπο ότι η περιβόητη «Ενιαία Αγορά» λειτουργεί περισσότερο ως θεωρητικό κατασκεύασμα παρά ως πραγματικότητα. Οι αποκλίσεις στις χονδρικές τιμές ηλεκτρικού ρεύματος μεταξύ Βορρά και Νότου δεν αποτελούν πια συγκυριακή παραφωνία· έχουν αποκτήσει τον χαρακτήρα δομικής παθογένειας που υπονομεύει όχι μόνο την ενεργειακή ισορροπία, αλλά και την πολιτική συνοχή της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Την ώρα που χώρες όπως η Ελλάδα συνεχίζουν να πληρώνουν πολλαπλάσια τιμή σε σχέση με τη Γερμανία, παρά τις κοινές καιρικές συνθήκες και τις κοινές γεωπολιτικές πιέσεις στα καύσιμα, γεννάται ένα εύλογο ερώτημα: πώς είναι δυνατόν μια αγορά που υποτίθεται ότι λειτουργεί ενιαία να παράγει τέτοιου μεγέθους ανισότητες; Η απάντηση, όπως παραδέχονται ολοένα και περισσότερες ευρωπαϊκές φωνές, βρίσκεται σε έναν συνδυασμό από ρυθμιστικά κενά, ιδιοτελείς εθνικές στρατηγικές και διασυνδέσεις που ποτέ δεν απέκτησαν τον ρόλο που θα όφειλαν.

Σε αυτό το περιβάλλον, η Ελλάδα –όπως και οι χώρες της Νοτιοανατολικής Ευρώπης– βρίσκεται μόνιμα εγκλωβισμένη στη «ζώνη υψηλού κόστους», όχι λόγω υψηλότερης ζήτησης ή εξωγενών παραγόντων, αλλά λόγω των επιλογών κρατών που διατηρούν χαμηλά τις δικές τους τιμές περιορίζοντας τις ροές ηλεκτρικής ενέργειας προς τον Νότο. Πρόκειται για μια ιδιότυπη «ενεργειακή ασπίδα» που ορισμένες κυβερνήσεις αρνούνται να εγκαταλείψουν, εκμεταλλευόμενες τα παραθυράκια του συστήματος. Γι’ αυτό και οι δηλώσεις της Κομισιόν ότι ετοιμάζει μια ολιστική παρέμβαση έως το τέλος του έτους δεν είναι απλώς μια γραφειοκρατική εξαγγελία. Είναι η πρώτη έμμεση ομολογία ότι η Ευρώπη λειτουργεί σήμερα σε δύο ταχύτητες: μια αγορά που διαθέτει πρόσβαση σε φθηνή ενέργεια και μια άλλη που καλείται να χρηματοδοτεί τη λειτουργία της πρώτης. Το σχέδιο των «ενεργειακών λεωφόρων» –ένα πανευρωπαϊκό πλέγμα διασυνδέσεων, υποδομών και υδρογονοδιαδρόμων– φιλοδοξεί να ανατρέψει ακριβώς αυτή την εικόνα, κλείνοντας τα σημεία συμφόρησης που δημιουργούν τεχνητές ανισορροπίες.

Από τη σύνδεση της Ιβηρικής με τη Γαλλία μέχρι τον διάδρομο υδρογόνου από τη Βόρεια Θάλασσα, τα έργα που προωθούνται συγκροτούν ένα δίκτυο που φιλοδοξεί να επιβάλει, επιτέλους, μια πραγματική ενιαία αγορά. Ξεχωριστή θέση στο σχέδιο καταλαμβάνει η Ανατολική Μεσόγειος, όπου το έργο Great Sea Interconnector υπόσχεται να τερματίσει την ενεργειακή απομόνωση της Κύπρου και να ενισχύσει βαθιά τον ρόλο της Ελλάδας ως περιφερειακού διαύλου μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου. Κι εδώ αρχίζει να αποκτά νόημα η δεύτερη μεγάλη αναδιάταξη που βρίσκεται σε εξέλιξη: η αμερικανική στρατηγική στην Ανατολική Μεσόγειο, με επίκεντρο την Αθήνα. Η νέα πρέσβης των ΗΠΑ, Κίμπερλι Γκίλφοϊλ, δεν κρύβει ότι η επιλογή της θέσης της δεν ήταν τυχαία. Η Ουάσιγκτον αντιλαμβάνεται ότι ο έλεγχος των ενεργειακών ροών και των κρίσιμων υποδομών στην περιοχή συνδέεται άμεσα με τη μετά-Ουκρανία γεωπολιτική αρχιτεκτονική. Και βλέπει την Ελλάδα όχι απλώς ως σύμμαχο, αλλά ως το κράτος που μπορεί να διαμορφώσει το νέο ενεργειακό ανάχωμα της Ευρώπης απέναντι στη Ρωσία – και ταυτόχρονα να περιορίσει τη διείσδυση της Κίνας.

Η δραστηριότητα της Γκίλφοϊλ τις πρώτες ημέρες στην Αθήνα είναι αποκαλυπτική. Με ταχύτητα που θυμίζει πολιτική καμπάνια παρά διπλωματική διαδοχή, έχει ήδη επιβλέψει συμφωνίες για LNG, προώθηση του Κάθετου Διαδρόμου, ενεργοποίηση ελληνοαμερικανικών συνεργασιών στα λιμάνια και διασυνδέσεις που αγγίζουν το σύνολο των Βαλκανίων. Το αφήγημά της είναι ξεκάθαρο: η Ελλάδα πρέπει να εξελιχθεί σε βασικό κόμβο της αμερικανικής ενεργειακής αλυσίδας στην Ευρώπη. Στην αφήγησή της ενσωματώνεται και η αντιπαλότητα με την Κίνα. Η Γκίλφοϊλ δεν μασάει τα λόγια της για την παρουσία της COSCO στον Πειραιά, χαρακτηρίζοντάς την «ατυχή», υπαινισσόμενη ότι έγινε σε μια εποχή οικονομικής ασφυξίας. Το μήνυμα είναι διπλό: πρώτον, ότι οι ΗΠΑ επιδιώκουν να εξισορροπήσουν τη κινεζική επιρροή επενδύοντας σε άλλες ελληνικές υποδομές· και δεύτερον, ότι μια νέα εποχή γεωοικονομικών προσανατολισμών μπορεί στο μέλλον να αναδιατάξει ακόμη και το σημερινό καθεστώς του μεγαλύτερου λιμανιού της χώρας.

Η πρέσβης τοποθετεί την Ελλάδα στο κέντρο ενός πλέγματος συμμαχιών στην Ανατολική Μεσόγειο, από τη συνεργασία 3+1 μέχρι τη στρατηγική διάσταση της σχέσης με το Οικουμενικό Πατριαρχείο· στέλνει μηνύματα αποτροπής προς την Άγκυρα, υπογραμμίζοντας ότι η πώληση F-35 δεν μπορεί να προχωρήσει· και εμφανίζεται αποφασισμένη να αξιοποιήσει την ομογένεια και τη δική της δημόσια εικόνα για να ενισχύσει την ελληνοαμερικανική σχέση πέρα από τα παραδοσιακά διπλωματικά όρια. Και όμως, όσο διαφορετικά κι αν φαίνονται τα δύο πεδία –η ευρωπαϊκή ενεργειακή θραύση και η αμερικανική ενεργειακή διπλωματία– στην πραγματικότητα συνδέονται μεταξύ τους. Αν η Ευρώπη παραμείνει αγορά δύο ταχυτήτων, οι εξωτερικές δυνάμεις θα συνεχίσουν να παρεμβαίνουν στο κενό που αφήνει η ευρωπαϊκή διστακτικότητα. Αντίστροφα, όσο η Ελλάδα ενισχύει τον ρόλο της ως ενεργειακός κόμβος, τόσο μεγαλύτερη πίεση θα ασκείται στην Ευρωπαϊκή Ένωση να κλείσει, επιτέλους, τα παράθυρα που επιτρέπουν τις σημερινές τιμολογιακές ανισότητες.

Το ερώτημα, λοιπόν, δεν είναι αν η Ελλάδα μπορεί να επωφεληθεί από τη νέα συγκυρία. Το πραγματικό διακύβευμα είναι αν θα καταφέρει να το κάνει χωρίς να εγκλωβιστεί σε μονομερείς εξαρτήσεις και χωρίς να αφήσει την ευρωπαϊκή αγορά να μετατραπεί σε έναν χάρτη μόνιμων ανισοτήτων. Η χώρα βρίσκεται στο σημείο τομής δύο μετασχηματισμών –ενδοευρωπαϊκού και ευρωατλαντικού– και το βάρος των επιλογών της θα επηρεάσει όχι μόνο την ενεργειακή της ασφάλεια, αλλά και τη θέση της σε μια περιοχή που αναδιατάσσεται ραγδαία. Για πρώτη φορά μετά από χρόνια, η Αθήνα δεν είναι ο παθητικός παρατηρητής εξελίξεων που την υπερβαίνουν. Είναι ο κόμβος μέσα από τον οποίο διέρχονται οι νέες ισορροπίες. Το ζητούμενο είναι αν η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες θα κινηθούν παράλληλα –και όχι ανταγωνιστικά– ώστε η χώρα να μετατρέψει αυτόν τον ρόλο σε μακροπρόθεσμο στρατηγικό πλεονέκτημα.