Σχήμα «5×5»: Η Ελλάδα αναλαμβάνει πρωτοβουλία στην Ανατολική Μεσόγειο

Σε μια περίοδο αυξημένης κινητικότητας στην Ανατολική Μεσόγειο, η Αθήνα ξεδιπλώνει το δικό της σχέδιο για την επανεκκίνηση του διαλόγου μεταξύ των παράκτιων κρατών της περιοχής. Μετά τη σαφή αναφορά του πρωθυπουργού Κυριάκου Μητσοτάκη στη Βουλή, η κυβέρνηση διευκρίνισε το πλαίσιο εντός του οποίου προτείνει να διεξαχθεί η συζήτηση, επιδιώκοντας να μετατρέψει την πρωτοβουλία αυτή σε μια ευρύτερη προσπάθεια σταθερότητας, συνεργασίας και ενεργειακής ασφάλειας. Στόχος της Αθήνας είναι να προωθήσει μια συνάντηση πέντε χωρών –Ελλάδας, Κύπρου, Τουρκίας, Αιγύπτου και Λιβύης– όπου θα τεθούν πέντε βασικά ζητήματα: η οριοθέτηση θαλάσσιων ζωνών, η συνδεσιμότητα και οι υποδομές, η αντιμετώπιση των μεταναστευτικών ροών, η προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος και η συνεργασία στην πολιτική προστασία. Με αυτό το σχήμα, η ελληνική πλευρά επιδιώκει να μεταφέρει τη συζήτηση από τη στενή διμερής αντιπαράθεση με την Τουρκία σε ένα πολυμερές πλαίσιο, όπου η νομιμότητα και το Δίκαιο της Θάλασσας θα λειτουργούν ως κοινός άξονας.

Την ίδια στιγμή, το ενδιαφέρον των Ηνωμένων Πολιτειών γίνεται ολοένα πιο ενεργό. Η Ουάσινγκτον έχει απευθυνθεί ήδη σε τέσσερις χώρες –Ελλάδα, Τουρκία, Λιβύη και Αίγυπτο– θεωρώντας ότι οι συμφωνίες που υπεγράφησαν μεταξύ τους είναι και η κύρια αιτία της περιπλοκής γύρω από τις θαλάσσιες ζώνες. Πρόκειται, από τη μια, για το παράνομο τουρκολιβυκό μνημόνιο και, από την άλλη, για τη συμφωνία μερικής οριοθέτησης ΑΟΖ Ελλάδας–Αιγύπτου. Για τις ΗΠΑ, η επίλυση αυτών των διαφορών δεν είναι μόνο ζήτημα σταθερότητας αλλά και οικονομικού ενδιαφέροντος, καθώς αμερικανικές ενεργειακές εταιρείες όπως η Chevron και η ExxonMobil θέλουν να αναπτύξουν δραστηριότητα στα κοιτάσματα της περιοχής χωρίς πολιτικά εμπόδια. Στο διπλωματικό παρασκήνιο, ρόλο διαμεσολαβητή φαίνεται να έχει αναλάβει ο Μασάντ Μπούλος, στενός συνεργάτης του Ντόναλντ Τραμπ και ειδικός σύμβουλος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ για ζητήματα Αραβίας και Αφρικής. Ο Μπούλος, ο οποίος είχε πρόσφατα συνάντηση με τον Κυριάκο Μητσοτάκη στη Νέα Υόρκη, έχει ήδη πραγματοποιήσει επαφές με εκπροσώπους της Τουρκίας, της Λιβύης και της Αιγύπτου, προωθώντας έναν κύκλο επαφών που στοχεύει στην επαναφορά του διαλόγου για τις θαλάσσιες ζώνες υπό αμερικανική αιγίδα.

Η τουρκική πλευρά, από την άλλη, επιχειρεί να περιορίσει το σχήμα σε τετραμερές επίπεδο, χωρίς τη συμμετοχή της Κυπριακής Δημοκρατίας. Η Άγκυρα υποστηρίζει ότι η παρουσία της Λευκωσίας θα περιπλέξει τη διαδικασία και θέτει ως προϋπόθεση, εφόσον η Κύπρος καθίσει στο τραπέζι, να εκπροσωπηθεί και το ψευδοκράτος. Για την Αθήνα, μια τέτοια εξέλιξη είναι απολύτως αδιανόητη, καθώς θα ισοδυναμούσε με έμμεση αναγνώριση ενός παράνομου μορφώματος. Στην πραγματικότητα, η επιμονή της ελληνικής πλευράς στη συμμετοχή της Κύπρου αποτυπώνει τη σταθερή θέση ότι καμία διαδικασία για την Ανατολική Μεσόγειο δεν μπορεί να αγνοεί τα συμφέροντα κράτους-μέλους της Ε.Ε. Η αμερικανική πρωτοβουλία φαίνεται να έχει και ευρύτερη στόχευση. Η Ουάσινγκτον επιδιώκει να διαμορφώσει ένα πιο σταθερό περιβάλλον στη Μεσόγειο, ώστε να ενισχυθεί η ενεργειακή διαφοροποίηση της Ευρώπης και να περιοριστεί η επιρροή της Ρωσίας στη Βόρεια Αφρική. Για την Ελλάδα, η συγκυρία είναι ευνοϊκή: οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. αντιμετωπίζουν τη χώρα ως παράγοντα σταθερότητας και επιθυμούν να την ενισχύσουν ως πυλώνα ενεργειακής ασφάλειας.

Η πρόταση Μητσοτάκη για ένα φόρουμ συνεννόησης στην Ανατολική Μεσόγειο δεν είναι ένα διπλωματικό πυροτέχνημα. Αποτελεί συνέχεια μιας ευρωπαϊκής ιδέας που είχε τεθεί από τον Σαρλ Μισέλ το 2020, σε μια στιγμή μεγάλης έντασης με την Τουρκία, και σήμερα επιστρέφει σε πιο ώριμο πολιτικό περιβάλλον. Το μήνυμα της Αθήνας είναι σαφές: η Ελλάδα δεν έχει τίποτα να φοβηθεί από τη συζήτηση, αρκεί αυτή να στηρίζεται στους κανόνες του διεθνούς δικαίου. Η επόμενη περίοδος θα δείξει εάν οι υπόλοιπες χώρες θα αποδεχθούν τη φόρμουλα «5×5» ή αν η Άγκυρα θα επιμείνει στη δική της εκδοχή. Σε κάθε περίπτωση, η πρωτοβουλία της Αθήνας καταγράφει ένα σημαντικό πολιτικό βήμα: τη μετατόπιση του ελληνικού ρόλου από αυτόν του αμυνόμενου παρατηρητή σε εκείνον του διαμορφωτή εξελίξεων στη Μεσόγειο.