Ο «Πόλεμος των Κόσμων» και η πρώτη μεγάλη εισβολή των fake news

Ήταν Κυριακή, 30 Οκτωβρίου 1938, όταν η Αμερική έζησε τη νύχτα που το ραδιόφωνο «εισέβαλε» στην πραγματικότητα. Ο 23χρονος Όρσον Γουέλς, μέσα από το πρόγραμμα Mercury Theatre on the Air του CBS, παρουσίασε μια φαινομενικά αθώα ραδιοφωνική διασκευή του μυθιστορήματος του Χ. Τζ. Γουέλς «Ο Πόλεμος των Κόσμων». Το αποτέλεσμα; Μία από τις πρώτες και πιο εντυπωσιακές περιπτώσεις μαζικής παραπληροφόρησης στην ιστορία των μέσων ενημέρωσης. Το πρόγραμμα ξεκίνησε σαν μια συνηθισμένη μουσική εκπομπή. Ξαφνικά, ένα «έκτακτο δελτίο ειδήσεων» διέκοψε τη ροή, αναφέροντας εκρήξεις στον Άρη και την προσγείωση ενός άγνωστου αντικειμένου στο Νιου Τζέρσεϊ. Ακολούθησαν «ζωντανές» ανταποκρίσεις, ήχοι σειρήνων, φωνές δημοσιογράφων, ειδικοί που σχολίαζαν και δραματικές διακοπές σήματος. Ο Γουέλς είχε εφεύρει έναν νέο τρόπο αφήγησης — τη ραδιοφωνική προσομοίωση της είδησης. Και ήταν τόσο πειστική, που πολλοί ακροατές πίστεψαν πως οι Αρειανοί είχαν πράγματι εισβάλει στη Γη. Τηλεφωνικά κέντρα αστυνομικών τμημάτων κατακλύστηκαν από κλήσεις, οικογένειες έτρεχαν πανικόβλητες στους δρόμους, κάποιοι έβλεπαν «καπνό» στον ουρανό, ενώ άλλοι νόμιζαν ότι επρόκειτο για γερμανική επίθεση — λίγους μήνες πριν ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Παρότι ο Γουέλς ισχυρίστηκε αργότερα ότι στόχος του ήταν απλώς η ψυχαγωγία, το αποτέλεσμα ήταν πολύ διαφορετικό. Οι εφημερίδες της εποχής, όπως οι New York Times και Boston Daily Globe, έκαναν λόγο για «πανικό» εθνικής κλίμακας, παρουσιάζοντας το ραδιόφωνο ως επικίνδυνο και αναξιόπιστο μέσο. Όπως εξηγεί ο Μάικλ Σόκολου, αναπληρωτής καθηγητής Επικοινωνίας στο Πανεπιστήμιο του Μέιν, οι εφημερίδες εκμεταλλεύτηκαν το περιστατικό για να υπονομεύσουν το ανερχόμενο ραδιόφωνο — τότε ανταγωνιστή τους. Στην πραγματικότητα, σημειώνει, ο «μαζικός πανικός» ήταν υπερβολικά διογκωμένος. «Είναι μια ιστορία που αρέσει σε όλους, γιατί μας κάνει να πιστεύουμε ότι οι άνθρωποι του παρελθόντος ήταν πιο αφελείς απ’ ό,τι είμαστε εμείς σήμερα», λέει χαρακτηριστικά.

Η επίδραση της εκπομπής δεν σταμάτησε στις ΗΠΑ. Το 1949, μια αντίστοιχη ραδιοφωνική διασκευή στο Κίτο του Ισημερινού προκάλεσε πραγματικό χάος: οι πολίτες βγήκαν στους δρόμους προσευχόμενοι, ο στρατός κινητοποιήθηκε και, όταν αποκαλύφθηκε ότι επρόκειτο για φάρσα, οργισμένο πλήθος πυρπόλησε τον σταθμό, σκοτώνοντας έξι ανθρώπους. Ανάλογα περιστατικά επαναλήφθηκαν αργότερα, όπως στο Μπάφαλο της Νέας Υόρκης στα τέλη της δεκαετίας του ’60, αποδεικνύοντας ότι η δύναμη του μέσου —και η ανθρώπινη ευπιστία— ξεπερνούν σύνορα και εποχές.

Για τον Σόκολου, η ιστορία του 1938 είναι προειδοποιητική για το σήμερα. «Όπως το ραδιόφωνο τότε, έτσι και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης σήμερα δεν έχουν ακόμη κερδίσει την αξιοπιστία των παραδοσιακών μέσων. Είναι ιδανικά για τη διάδοση ψευδών ειδήσεων, γιατί απευθύνονται στο συναίσθημα, όχι στη λογική», υπογραμμίζει. Ο «Πόλεμος των Κόσμων» ήταν, με άλλα λόγια, ο πρώτος “πόλεμος των fake news”. Και έδειξε ότι η παραπληροφόρηση δεν χρειάζεται κακή πρόθεση — χρειάζεται μόνο ένα πειστικό μέσο και ένα κοινό έτοιμο να πιστέψει.

Σε συνέντευξή του στο BBC το 1955, ο Γουέλς αποκάλυψε τον πραγματικό στόχο της περίφημης εκπομπής: «Ήμασταν αγανακτισμένοι με το πόσο εύκολα ο κόσμος καταπίνει ό,τι του σερβίρει το ραδιόφωνο. Θέλαμε να δείξουμε ότι δεν πρέπει να πιστεύεις ό,τι ακούς». Πολύ πριν την εποχή του Τραμπ και των deepfakes, ο Γουέλς είχε ήδη επισημάνει τον κίνδυνο: η απειλή για την αλήθεια δεν προέρχεται από εξωγήινους, αλλά από την ανεξέλεγκτη εμπιστοσύνη στα μέσα ενημέρωσης. Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, η ιστορία του «Πολέμου των Κόσμων» μοιάζει πιο επίκαιρη από ποτέ. Το μόνο που έχει αλλάξει είναι το μέσο: από τα ραδιοκύματα στα timelines — και από τις φωνές του CBS στα αλγοριθμικά «δελτία ειδήσεων» των κοινωνικών δικτύων. Το δίδαγμα, ωστόσο, παραμένει ίδιο: να μην τρώμε αμάσητο ό,τι ακούμε, βλέπουμε ή διαβάζουμε.