Γέφυρες Ανατολής και Δύσης: Ιστορική επίσκεψη Πάπα σε Άγκυρα και Βηρυτό

Υψηλές προσδοκίες και λεπτές ισορροπίες συνοδεύουν το πρώτο αποστολικό ταξίδι του Πάπα Λέοντα ΙΔ΄ εκτός Ιταλίας, από τις 27 Νοεμβρίου έως τις 2 Δεκεμβρίου, σε Τουρκία και Λίβανο. Δεν πρόκειται απλώς για μια ακόμη παπική περιοδεία: είναι το ντεμπούτο ενός Αμερικανού Πάπα σε μια περιοχή όπου τέμνονται πόλεμος, θρησκεία, γεωπολιτική και ενεργά μέτωπα κρίσεων. Η συγκυρία της 1700ής επετείου της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου της Νίκαιας προσδίδει στο ταξίδι ένα ισχυρό συμβολικό φορτίο, ενώ το Βατικανό επιχειρεί να συνδυάσει την «ήπια ισχύ» της πίστης με μια πιο ενεργή παρουσία στο διπλωματικό πεδίο. Ο Λέων ΙΔ΄, ο οποίος ήδη προβάλλεται ως «γεφυροποιός» ηγέτης, καλείται σε αυτό το πρώτο του ταξίδι να δείξει πώς αντιλαμβάνεται τον ρόλο της Αγίας Έδρας σε μια παγκόσμια σκηνή βαθιά πολωμένη. Η επιλογή Τουρκίας, όπου οι χριστιανικές κοινότητες ζουν υπό μόνιμη πίεση και διακρίσεις, και κατόπιν Λιβάνου, μιας χώρας εξαντλημένης από οικονομική κατάρρευση και επαναλαμβανόμενους κύκλους βίας, είναι από μόνη της πολιτική δήλωση. Τα βλέμματα θα είναι στραμμένα όχι μόνο στο τι θα πει, αλλά και στο πώς θα κινηθεί ανάμεσα σε Ορθοδόξους, Ρωμαιοκαθολικούς, μουσουλμάνους, τοπικές κυβερνήσεις και διεθνείς παίκτες.

Επιπλέον, η ίδια η επιλογή της Τουρκίας ως πρώτου σταθμού προσδίδει βάρος ιστορικό στην επίσκεψη: ο θεσμός του Πάπα κουβαλάει ένα φορτίο αντιπαραθέσεων στη συλλογική μνήμη τμημάτων της τουρκικής κοινωνίας, από την περίοδο των Σταυροφοριών έως τις σύγχρονες αντιδυτικές αφηγήσεις. Για δεκαετίες, ο παπικός θρόνος αντιμετωπιζόταν από εθνικιστικούς και ισλαμιστικούς κύκλους ως σύμβολο μιας Δύσης εχθρικής προς τον μουσουλμανικό κόσμο, ενώ η απόπειρα δολοφονίας του Ιωάννη Παύλου Β΄ από τον Μεχμέτ Αλί Ατζά ενίσχυσε το μύθο μιας βαθιάς ιστορικής ρήξης. Παρότι σήμερα η πλειονότητα των Τούρκων αντιμετωπίζει τον Πάπα με αδιαφορία ή ουδετερότητα, η επίσκεψη ενός ποντίφικα σε τουρκικό έδαφος εξακολουθεί να έχει φορτίο που υπερβαίνει τη διπλωματική τυπικότητα.

Το έντονο ενδιαφέρον της Ουάσιγκτον για την περιοδεία του Αμερικανού Πάπα αποτυπώνεται και στην παράλληλη παρουσία του Ελληνοαμερικανού αναπληρωτή υπουργού Εξωτερικών των ΗΠΑ, Μάικλ Ρήγα. Ο Ρήγας θα βρεθεί σε Τουρκία, Ιράκ και Ισραήλ από τις 27 Νοεμβρίου έως τις 5 Δεκεμβρίου, με στάσεις σε Κωνσταντινούπολη, Βαγδάτη, Ερμπίλ και Ιερουσαλήμ, ηγούμενος της αμερικανικής αντιπροσωπείας στην τελετή για την 1700ή επέτειο της Συνόδου της Νίκαιας. Στην Τουρκία θα έχει επαφές με κυβερνητικούς αξιωματούχους για την ενίσχυση των διμερών σχέσεων, αλλά και συνάντηση με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο.

Το πρόγραμμα του Πάπα στην Τουρκία είναι πυκνό και συμβολικά φορτισμένο. Ανήμερα της Ημέρας των Ευχαριστιών, ο Λέων ΙΔ΄ προσγειώνεται στην Άγκυρα, όπου θα τύχει επίσημης υποδοχής και θα επισκεφθεί το μαυσωλείο του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, ιδρυτή της σύγχρονης Τουρκικής Δημοκρατίας. Στη συνέχεια θα γίνει δεκτός στο Προεδρικό Μέγαρο και θα συναντήσει τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, σε μια στιγμή που ο Ουκρανός πρόεδρος Βολοντίμιρ Ζελένσκι έχει δημόσια χαρακτηρίσει την Τουρκία ως χώρα «έτοιμη να προσφέρει πλατφόρμα» για ειρηνευτικές συνομιλίες με τη Ρωσία. Η Άγκυρα, που έχει ήδη φιλοξενήσει γύρους διαπραγματεύσεων Ουκρανίας–Ρωσίας χωρίς απτό αποτέλεσμα, παραμένει μία από τις λίγες πρωτεύουσες που συνομιλούν και με τις δύο πλευρές. Η παρουσία του Πάπα εκεί προσθέτει ένα ακόμη επίπεδο διπλωματικής έννοιας, με την Αγία Έδρα να εμφανίζεται –έστω έμμεσα– ως συμπληρωματικός πόλος διαμεσολάβησης, μετά και τις παλαιότερες συζητήσεις για πιθανή φιλοξενία συνομιλιών στο Βατικανό.

Μετά τις επαφές με την τουρκική πολιτειακή ηγεσία και εκπροσώπους της κοινωνίας των πολιτών, ο Λέων ΙΔ΄ μεταβαίνει στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί θα συναντηθεί με καθολικούς επισκόπους, κληρικούς και λαϊκούς εργάτες της ποιμαντικής, θα επισκεφθεί γηροκομείο των Μικρών Αδελφών των Φτωχών, ενώ με ελικόπτερο θα μεταβεί στη Νίκαια (σημερινό Ιζνίκ), όπου κοντά στις ανασκαφές της αρχαίας βασιλικής του Αγίου Νεοφύτου θα ηγηθεί οικουμενικής προσευχής για την επέτειο της Συνόδου του 325. Η επιστροφή στην Κωνσταντινούπολη θα σηματοδοτήσει μια σειρά οικουμενικών στιγμών: επίσκεψη στο Μπλε Τζαμί, ιδιωτική συνάντηση με ηγέτες των τοπικών Εκκλησιών και των χριστιανικών κοινοτήτων στη ΣυρΟρθόδοξη Εκκλησία του Μορ Εφραίμ, δοξολογία και κατόπιν συνάντηση με τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο, με κορυφαία στιγμή την υπογραφή κοινής δήλωσης στο Πατριαρχικό Παλάτι. Η Θεία Λειτουργία σε μεγάλο χώρο, όπως η Volkswagen Arena, δείχνει και τη βούληση του Βατικανού να μιλήσει δημόσια, δυνατά και συλλογικά, σε μια πόλη-σταυροδρόμι πολιτισμών.

Την Κυριακή, πριν αναχωρήσει για τον Λίβανο, ο Πάπας θα επισκεφθεί τον Αρμενικό Αποστολικό Καθεδρικό Ναό, θα τελέσει Θεία Λειτουργία στον Πατριαρχικό Ναό του Αγίου Γεωργίου, θα ευλογήσει οικουμενικά μαζί με τον Βαρθολομαίο και θα έχει μαζί του γεύμα, πριν από την τελετή αποχαιρετισμού στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης και την πτήση προς τη Βηρυτό. Η διαδοχή αυτών των εικόνων –από το μαυσωλείο του Ατατούρκ έως την κοινή ευλογία με τον Οικουμενικό Πατριάρχη– συνθέτει ένα σκηνικό στο οποίο ο Λέων ΙΔ΄ επιχειρεί να σταθεί ταυτόχρονα ως προσκεκλημένος πολιτικών ηγετών και ως πνευματικός πρωταγωνιστής ενός νέου τύπου οικουμενισμού.

Το ταξίδι έχει όμως και σαφώς διατυπωμένο θεολογικό πυρήνα. Στην αποστολική επιστολή In unitate fidei, που δημοσιοποιήθηκε στις 23 Νοεμβρίου, ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ ανατέμνει την ιστορία της Συνόδου της Νίκαιας και στέκεται στην «οικουμενική αξία» της, η οποία μετατρέπεται σε κεντρικό μοτίβο του ταξιδιού του σε Τουρκία και Λίβανο. Η επέτειος γίνεται αφορμή για να προωθηθεί ένας «οικουμενισμός του μέλλοντος», όπως υπογραμμίζεται, ένας δρόμος συνάντησης Ανατολής και Δύσης που δεν εξαντλείται στο παρελθόν και στις πληγές του σχίσματος, αλλά ανοίγει ορίζοντες συμφιλίωσης και κοινής μαρτυρίας. Στο ίδιο πνεύμα κινείται και η Οικουμενική Διακήρυξη για το Σύμβολο της Πίστεως Νικαίας–Κωνσταντινουπόλεως, της οποίας η πρώτη δημόσια παρουσίαση έγινε σε λειτουργική εκδήλωση στη Μαδρίτη. Το κείμενο επιβεβαιώνει την κοινή πίστη στον Τριαδικό Θεό και επιδιώκει να ανακτήσει το πνεύμα της αρχαίας Κοινωνίας που ενέπνευσε τη Σύνοδο του 325.

Ο καρδινάλιος Κουρτ Κοχ, έμπειρος «παίκτης» του διαχριστιανικού διαλόγου και επικεφαλής του οργάνου της Αγίας Έδρας για την προώθηση της Χριστιανικής Ενότητας, περιέγραψε με σαφήνεια το θεολογικό δίπολο της επίσκεψης. Θύμισε ότι η Σύνοδος της Νίκαιας έγινε σε μια εποχή κατά την οποία ο Χριστιανισμός δεν είχε ακόμη κατακερματιστεί από επιπλέον διασπάσεις και ότι γι’ αυτό μπορεί να γιορτάζεται από όλες τις Εκκλησίες ως κοινή αφετηρία. Ταυτόχρονα, υπογράμμισε πως η Νίκαια εδραίωσε την πίστη στον Ιησού Χριστό ως Υιό του Θεού, πίστη που σήμερα δεν μπορεί να θεωρείται δεδομένη, αλλά αμφισβητείται και χρειάζεται να εμβαθυνθεί από κοινού. «Παρά όλη τη διπλωματία μας, η ενότητα μπορεί να βρεθεί μόνο στην πίστη», σημείωσε χαρακτηριστικά, δίνοντας το στίγμα μιας προσέγγισης που βλέπει τη θεολογία όχι ως εμπόδιο, αλλά ως θεμέλιο για την προσέγγιση των Εκκλησιών.

Στο ίδιο πλαίσιο εντάσσεται και το παπικό σύνθημα In Illo uno unum – «στον Ένα Εκείνον, είμαστε ένα». Ο Κοχ τόνισε ότι πρόκειται για σύνθημα που αγκαλιάζει την πολλαπλότητα και τη διαφορά, υπενθυμίζοντας πως οι Χριστιανοί είναι πολλοί και διαφορετικοί, αλλά καλούνται να παραμένουν ενωμένοι εν Χριστώ. Η επιλογή του συνθήματος για όλη την Καθολική Εκκλησία, αλλά και η εφαρμογή του στο οικουμενικό πεδίο, λειτουργεί ως ξεκάθαρη πολιτική της ενότητας μέσα στη διαφορά, μακριά από λογικές επιβολής ή απορρόφησης.

Από την πλευρά των Ορθοδόξων, ο Μητροπολίτης Πισιδίας Ιώβ, επίσκοπος του Οικουμενικού Πατριαρχείου και συμπρόεδρος της Κοινής Διεθνούς Επιτροπής Θεολογικού Διαλόγου Καθολικών και Ορθοδόξων, χαρακτήρισε τη Νίκαια «σύνοδο ενότητας» του 4ου αιώνα, που ενίσχυσε την εκκλησιαστική συνοχή σε μια εποχή αιρέσεων και σχισμάτων. Ο κοινός εορτασμός της, όπως είπε, αποτελεί ισχυρό μήνυμα και η συμπροσευχή των δύο Εκκλησιών είναι ιστορική όχι μόνο λόγω της επετείου, αλλά και εξαιτίας του σημείου στο οποίο έχουν φθάσει σήμερα οι σχέσεις Ρώμης και Ορθοδοξίας. Ο Ιώβ δεν παρέκαμψε το «αγκάθι» του πρωτείου του Πάπα, αναγνωρίζοντας ότι η Κοινή Επιτροπή έχει εργαστεί τα τελευταία χρόνια πάνω στη σχέση μεταξύ συνοδικότητας –της προσπάθειας να γίνει η Εκκλησία πιο συμμετοχική και κοινοτική– και πρωτείου, δηλαδή της εξουσίας του εκκλησιαστικού ηγέτη. Οι εσωτερικές διεργασίες για τη συνοδικότητα στη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία επί Παπών Φραγκίσκου και Λέοντα παρουσιάζονται, από ορθόδοξα χείλη, ως καρπός αυτού του διαλόγου. Μετά από αυτήν την «ωρίμανση», η Επιτροπή εκτιμά ότι είναι πλέον σε θέση να αντιμετωπίσει με μεγαλύτερη ειλικρίνεια και τα διχαστικά ζητήματα του παρελθόντος.

Η επίσκεψη στον Λίβανο προσφέρει στον Λέοντα ΙΔ΄ μια ακόμη, ίσως πιο δύσκολη, δοκιμασία. Ο Πάπας φτάνει στη Βηρυτό στις 30 Νοεμβρίου, μόλις μια εβδομάδα μετά από ισραηλινή αεροπορική επίθεση στην πρωτεύουσα, παρά την τυπική ισχύ εκεχειρίας, και ένα χρόνο μετά την εισβολή του Ισραήλ στον νότιο Λίβανο με στόχο τη Χεζμπολάχ. Οι ισραηλινές επιδρομές τις τελευταίες ημέρες πλήττουν όχι μόνο τον νότιο Λίβανο, αλλά και τα νότια προάστια της Βηρυτού, όπου πριν λίγες ημέρες σκοτώθηκε ο «νούμερο δύο» της οργάνωσης. Η Χεζμπολάχ καταγγέλλει επανειλημμένες παραβιάσεις της κατάπαυσης του πυρός που συμφωνήθηκε στις 27 Νοεμβρίου 2024, την οποία συνδέει με την εφαρμογή της απόφασης 1701 του Συμβουλίου Ασφαλείας, και δηλώνει κατηγορηματικά αντίθετη σε αφοπλισμό και διαπραγμάτευση με το Ισραήλ. Η λιβανέζικη κυβέρνηση, από την πλευρά της, πιέζεται να εξασφαλίσει διεθνή στήριξη για τον τερματισμό των ισραηλινών επιχειρήσεων, εγκλωβισμένη ανάμεσα στις απαιτήσεις της διεθνούς κοινότητας και την εσωτερική ισορροπία δυνάμεων.

Ο ειδικός σε θέματα Βατικανού, Riccardo Cristiano, εκτιμά ότι η παπική επίσκεψη μπορεί να συμβάλει στην εκτόνωση κάποιων εσωτερικών εντάσεων, αλλά δύσκολα θα τις εξαφανίσει. Υπογραμμίζει ότι η ισραηλινή στρατιωτική δράση δημιουργεί πρόβλημα για τη Χεζμπολάχ, η οποία δεν μπορεί να απαντήσει στρατιωτικά χωρίς να θέσει σε μεγαλύτερο κίνδυνο το σύνολο της χώρας, και γι’ αυτό θα επιχειρήσει να αυξήσει την πίεση προς το κράτος για διεθνή παρέμβαση. Σε μια τέτοια συνθήκη, ο Λίβανος καλείται, όπως λέει, «να λύσει ο ίδιος τον κόμπο της Χεζμπολάχ», χωρίς αυταπάτες ότι κάποιοι τρίτοι θα το πράξουν αντί γι’ αυτόν. Ο Πάπας, σύμφωνα με τον Cristiano, δεν πρόκειται να μπει στις λεπτομέρειες αυτών των πολιτικοστρατιωτικών ισορροπιών – δεν είναι άλλωστε στο ύφος των ποντίφικων να παίρνουν θέση σε συγκεκριμένα σενάρια ασφάλειας. Μπορεί όμως να ενισχύσει την προαίρεση για διάλογο, να δώσει ηθικό και πνευματικό έρεισμα σε εκείνους που πιέζουν για πολιτική λύση και να λειτουργήσει ως καταλύτης για μια επόμενη φάση διαπραγματεύσεων.

Η λιβανέζικη κοινωνία, εντωμεταξύ, δεν δοκιμάζεται μόνο από τους βομβαρδισμούς και την πολιτική αστάθεια, αλλά και από μια πρωτοφανή οικονομική κρίση. Η «δολαριοποίηση», η κατάρρευση του εθνικού νομίσματος και οι συνέπειες της έκρηξης στο λιμάνι της Βηρυτού πριν από πέντε χρόνια –με πάνω από διακόσιους νεκρούς– έχουν αφήσει ένα βαθύ ψυχολογικό, κοινωνικό και θεσμικό τραύμα. Ο Cristiano μιλά για «κοινωνία σε κατάσταση εξάντλησης» και για κράτος που πρέπει να ενισχυθεί μέσω της συμμετοχής όλων, την ώρα που ακόμη και η χριστιανική κοινότητα, παραδοσιακό στήριγμα του πολιτειακού ιστού, εμφανίζει πλέον διάχυτη δυσπιστία. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Λέων ΙΔ΄ καλείται να επαναφέρει στο προσκήνιο τα λόγια του Ιωάννη Παύλου Β΄, ο οποίος χαρακτήρισε τον Λίβανο «μήνυμα», χώρα όπου η συναδελφικότητα 18 διαφορετικών κοινοτήτων μπορεί να αποτελέσει υπόδειγμα συνύπαρξης.

Το ίδιο το ταξίδι του Πάπα στον Λίβανο είναι δομημένο πάνω σε αυτήν τη λογική της συνάντησης. Μετά την επίσκεψη στο Μοναστήρι του Αγίου Μαρούν και το Ιερό της Παναγίας του Λιβάνου στη Χαρίσα, θα πραγματοποιηθεί οικουμενική και διαθρησκευτική συγκέντρωση στην Πλατεία Μαρτύρων, στο κέντρο της Βηρυτού, με τη συμμετοχή όλων των θρησκευτικών ηγετών: του Ασσυριοκαθολικού Πατριάρχη, του Πατριάρχη των Μαρωνιτών, του μεγάλου σουνίτη ιμάμη, καθώς και εκπροσώπου του σιιτικού Ισλάμ. Πριν την αναχώρηση του Πάπα για τη Ρώμη, έχει προγραμματιστεί σιωπηλή προσευχή στο λιμάνι, στη μνήμη των θυμάτων της έκρηξης που συγκλόνισε τη χώρα. Πρόκειται για μια κίνηση που συνδέει το ιστορικό «λιμάνι του Λεβάντε» με μια αφήγηση περιφερειακής αναγέννησης: η Βηρυτός φιλοξενεί σήμερα μεγάλο αριθμό προσφύγων από Συρία και Ιράκ, καθιστάμενη σημείο αναφοράς για όλη την «κατεστραμμένη λωρίδα» της Ανατολικής Μεσογείου.

Στον πυρήνα όλων αυτών βρίσκεται, όπως συνοψίζει ο Cristiano, «η ιδέα της ενότητας» όπως την αναπτύσσει ο Πάπας στην επιστολή για τη Νίκαια: ενότητα όχι ως ομοιομορφία, όχι ως ολοκληρωτισμός, αλλά ως πορεία διαφορετικών που βαδίζουν μαζί, σεβόμενοι ο ένας την αξιοπρέπεια του άλλου χωρίς να επιβάλλονται. «Έχουν περάσει οι εποχές της προσάρτησης μεταξύ Εκκλησιών», σημειώνει, ερμηνεύοντας την παπική γραμμή. Η «ενότητα της Νίκαιας» παρουσιάζεται έτσι ως μήνυμα ειρήνης που θα διατυπώσει ο Λέων ΙΔ΄ σε κάθε τόπο της περιοδείας του: από τις χώρες του Κόλπου μέχρι τη Γάζα και τη Δυτική Όχθη, από την Ιορδανία και τη Συρία μέχρι το Ιράκ και τον ίδιο τον Λίβανο.

Η πολιτική διάσταση του ταξιδιού δεν είναι λιγότερο ισχυρή από τη θεολογική. Η Τουρκία επιχειρεί να κατοχυρωθεί ως πλατφόρμα διαμεσολάβησης στον πόλεμο της Ουκρανίας, ο Λίβανος παλεύει να κρατηθεί όρθιος μέσα σε ένα εκρηκτικό μίγμα οικονομικής κατάρρευσης και περιφερειακών συγκρούσεων, οι Ηνωμένες Πολιτείες σηματοδοτούν την παρουσία τους μέσω ενός υψηλόβαθμου Ελληνοαμερικανού διπλωμάτη και το Βατικανό επιδιώκει να εμφανιστεί ως ηθικός και πνευματικός συνομιλητής όλων. Σε αυτό το παλίμψηστο συμφερόντων και αγωνιών, ο Αμερικανός Πάπας Λέων ΙΔ΄ δοκιμάζει, στο πρώτο του διεθνές ταξίδι, τα όρια μιας παπικής διπλωματίας που θέλει να μιλά για πίστη, αλλά ξέρει ότι πλέον δεν μπορεί να αγνοεί την πολιτική. Αν η Νίκαια του 325 υπήρξε σύνοδος ενότητας, το στοίχημα του σήμερα είναι αν το πνεύμα της μπορεί να εμπνεύσει μια νέα, ρεαλιστική αλλά και θαρραλέα αφήγηση ειρήνης για μια Μέση Ανατολή που εξακολουθεί να φλέγεται.