Μια γυναίκα, πολλοί σύζυγοι: Τα μυστικά της πολυανδρίας

Στα ορεινά χωριά του Χιματσάλ Πραντές, στα βόρεια της Ινδίας, ένας γάμος έγινε διεθνές θέμα: η Σουνίτα Τσάουχαν παντρεύτηκε δύο αδέλφια, τον Πραντίπ και τον Καπίλ Νέγκι. Για την τοπική κοινότητα Χάτι, αυτή η παράδοση πολυανδρίας –μια γυναίκα με περισσότερους από έναν συζύγους– δεν θεωρείται παράδοξο φαινόμενο, αλλά μηχανισμός επιβίωσης. Όταν τα αδέλφια μοιράζονται μία γυναίκα, η οικογενειακή γη δεν διασπάται και η περιουσία παραμένει ενιαία. Η πολυανδρία, γνωστή ως Pandav Pratha, έχει βαθιές ρίζες στη μυθολογία της Ινδίας, παραπέμποντας στην Ντράουπαντι του έπους Μαχαμπαράτα, που παντρεύτηκε τους πέντε αδελφούς Πάνταβα. Παρόμοιες μορφές οικογενειακής οργάνωσης απαντώνται και αλλού. Στην επαρχία Γιουνάν της νοτιοδυτικής Κίνας, η εθνοτική ομάδα Μοσούο εφαρμόζει το λεγόμενο «walking marriage» – έναν θεσμό χωρίς επίσημο γάμο, χωρίς συγκατοίκηση και χωρίς πατέρες. Οι γυναίκες ζουν στο μητρικό τους σπίτι μαζί με τη μητέρα, τις αδελφές και τα παιδιά τους, ενώ οι άνδρες παραμένουν για όλη τους τη ζωή στο σπίτι της δικής τους μητέρας. Όταν δύο ενήλικες θέλουν να συνάψουν σχέση, ο άνδρας επισκέπτεται τη γυναίκα τη νύχτα και φεύγει πριν ξημερώσει. Δεν θεωρείται μυστικό ή ντροπή, αλλά φυσιολογικό μέρος της ζωής. Τα παιδιά που προκύπτουν μεγαλώνουν στο σπιτικό της μητέρας, ενώ τον ρόλο του πατέρα αναλαμβάνουν οι θείοι. Η κοινωνία αυτή είναι μητριαρχική: η εξουσία και η κληρονομιά μεταβιβάζονται από γυναίκα σε γυναίκα και οι σχέσεις βασίζονται στην επιλογή, όχι στην υποχρέωση.

Στην απομονωμένη περιοχή Ντόλπα του Νεπάλ, η αδελφική πολυανδρία αποτελεί παράδοση αιώνων. Η Τάσι Σάνγκμο, παντρεμένη με δύο αδέλφια, έχει δηλώσει ότι «όλα μένουν στην ίδια οικογένεια και η ζωή γίνεται πιο εύκολη». Στα χωριά αυτά, τέσσερις χιλιάδες μέτρα πάνω από τη θάλασσα, η καθημερινότητα είναι σκληρή και οι πόροι περιορισμένοι. Τα παιδιά αποκαλούν και τους δύο άνδρες «πατέρα», χωρίς να δίνουν σημασία στη βιολογική καταγωγή. Ο ανθρωπολόγος Μέλβιν Γκόλντσταϊν επισημαίνει πως στόχος της πρακτικής δεν είναι η αύξηση του πλούτου αλλά η διατήρησή του, ώστε η γη να μην τεμαχίζεται σε μη βιώσιμα κομμάτια. Στο παρελθόν, σχεδόν το 80% των νοικοκυριών της Ντόλπα ήταν πολυανδρικά· σήμερα το ποσοστό έχει μειωθεί στο 20%, ωστόσο οι ηλικιωμένοι εξακολουθούν να υπερασπίζονται το σύστημα, θεωρώντας ότι ενισχύει τη συνοχή και την αλληλεγγύη.

Παρόμοιες πρακτικές έχουν καταγραφεί και σε άλλες ηπείρους. Στον Αμαζόνιο, ο ανθρωπολόγος Ίρβινγκ Γκόλντμαν περιέγραψε μια γυναίκα που πήρε ως δεύτερο σύζυγο τον αδελφό του άνδρα της, όταν εκείνος δεν μπορούσε να βρει γυναίκα. Σε κάποιες φυλές της Νότιας Αμερικής πίστευαν πως ένα παιδί μπορούσε να έχει περισσότερους από έναν πατέρες, πίστη που εξασφάλιζε στήριξη για τα παιδιά και ασφάλεια για τις μητέρες σε κοινωνίες με υψηλή θνησιμότητα. Στην Αφρική, γυναίκες συνέχιζαν ερωτικές σχέσεις με πρώην συζύγους μετά το διαζύγιο, χωρίς κοινωνικό στίγμα – μια μορφή δευτερεύουσας πολυανδρίας.

Η πολυανδρία είχε άλλοτε ενδυναμωτικό χαρακτήρα και άλλοτε καταναγκαστικό. Στην Αλάσκα, για παράδειγμα, οι άνδρες πρόσφεραν τις γυναίκες τους σε ταξιδιώτες ως ένδειξη φιλοξενίας, ενώ στους Πόνι του Κάνσας τα αδέλφια θεωρούνταν υποχρεωμένα να μοιράζονται τις συζύγους τους. Αντίθετα, στους Τσερόκι, οι γυναίκες είχαν λόγο και επιλογή. Παρά τις πολιτισμικές διαφορές, οι μορφές πολυανδρίας τείνουν σήμερα να εκλείψουν. Η εκπαίδευση, η μετανάστευση, η αστικοποίηση και τα νέα πρότυπα του ρομαντικού έρωτα έχουν οδηγήσει τις νεότερες γενιές προς τη μονογαμία. Ωστόσο, στα Ιμαλάια και σε μερικές ακόμη απομονωμένες περιοχές, η πολυανδρία παραμένει για πολλούς ένα σύμβολο οικογενειακής ενότητας και κοινωνικής αγάπης. Όπως είπε ένας αγρότης από το Ουταραχάντ, «όταν τα αδέλφια μοιράζονται την ίδια γυναίκα, η οικογένεια μένει ενωμένη και η αγάπη δεν χάνεται».