«Ο ουρανός θα αναπνεύσει»: Η κυβέρνηση βάζει στο συρτάρι το δίκτυο των τρόλεϊ

Από τον Πειραιά ξεκίνησε η διαδικασία απομάκρυνσης των εναέριων καλωδίων των τρόλεϊ, σηματοδοτώντας το πρώτο βήμα μιας μεγάλης αλλαγής στις αστικές συγκοινωνίες της Αθήνας και του Πειραιά. Πρόκειται για έργο διάρκειας 18 μηνών, το οποίο προβλέπει την αποξήλωση περίπου 143 χιλιομέτρων καλωδίων – σχεδόν του 70% του υπάρχοντος δικτύου – και τη σταδιακή αντικατάσταση των γραμμών με πλήρως ηλεκτρικά λεωφορεία. Το σχέδιο είχε καθυστερήσει λόγω κινητοποιήσεων εργαζομένων, που υποστήριζαν πως δεν υπάρχει ουσιαστικός λόγος να ξηλωθεί το δίκτυο των τρόλεϊ, αμφισβητώντας ότι με τα νέα ηλεκτρικά λεωφορεία θα υπάρξει πραγματική μείωση του λειτουργικού κόστους. Παρ’ όλα αυτά, οι εργασίες πλέον έχουν ξεκινήσει. Μιλώντας στον ΣΚΑΪ, ο αναπληρωτής υπουργός Μεταφορών, Κωνσταντίνος Κυρανάκης, παρουσίασε την κυβερνητική οπτική για το εγχείρημα: «Είναι μια πολύ σημαντική ημέρα, η οποία δεν μπορεί να επισκιαστεί από καμία διαφωνία. Οι διαφωνίες είναι αναπόσπαστο κομμάτι του δημοκρατικού διαλόγου», ανέφερε, επισημαίνοντας ότι η αποξήλωση αρχίζει από τον Πειραιά και αφορά ένα μεγάλο δίκτυο που εξυπηρέτησε τον Αθηναίο και τον Πειραιώτη για πάνω από 70 χρόνια.

Όπως είπε, η τεχνολογία επιτρέπει πλέον η ίδια ηλεκτρική ενέργεια που κινούσε τα τρόλεϊ να αξιοποιηθεί μέσω ηλεκτρικών λεωφορείων, χωρίς την ανάγκη εναέριων καλωδίων: «Αποχαιρετούμε σταδιακά τα τρόλεϊ με σεβασμό σε όσα προσέφεραν. Τεχνικά, αισθητικά και από άποψη δημοσίου και οικονομικού συμφέροντος, ο ουρανός του Πειραιά και της Αθήνας θα “αναπνεύσει”», σημείωσε. Από αύριο, οι γραμμές 17 και 20 αντικαθίστανται από ηλεκτρικά λεωφορεία, με τον αναπληρωτή υπουργό να ανακοινώνει ότι η μετάβαση θα επεκταθεί σταδιακά σε ολόκληρο το δίκτυο Αθήνας–Πειραιά, με κατάργηση πάνω από το 70% των καλωδίων. Σε παλαιότερη συζήτηση στη Βουλή, απαντώντας σε επίκαιρη ερώτηση του βουλευτή της Νέας Αριστεράς Νάσου Ηλιόπουλου, ο κ. Κυρανάκης είχε υποστηρίξει ότι η μετάβαση θα φέρει «λιγότερο κόστος, καλύτερη υποδομή, περισσότερα και φθηνότερα δρομολόγια, πιο καθαρά λεωφορεία και μικρότερες αναμονές». Ο κ. Ηλιόπουλος, από την πλευρά του, είχε μιλήσει για απουσία στρατηγικού σχεδίου και για έλλειψη τεκμηριωμένων μελετών, αμφισβητώντας τα στοιχεία που παρουσίασε το υπουργείο για το κόστος των νέων ηλεκτρικών οχημάτων – κάτι που προκάλεσε την έντονη αντίδραση του αναπληρωτή υπουργού.

«Οι αριθμοί είναι αμείλικτοι», αντέτεινε ο κ. Κυρανάκης. «Για κάθε χιλιόμετρο που διανύει το σημερινό τρόλεϊ, οι φορολογούμενοι πληρώνουν περίπου 5,5 ευρώ. Για κάθε χιλιόμετρο ενός ηλεκτρικού λεωφορείου, το κόστος είναι γύρω στα 2,5 ευρώ. Μιλάμε για υπερδιπλάσιο κόστος στα τρόλεϊ», τόνισε, διευκρινίζοντας παράλληλα ότι η απόσυρση του μέσου δεν θα γίνει από τη μία μέρα στην άλλη.

Όπως επανέλαβε, δεν πρόκειται για πλήρη και άμεση εξαφάνιση των τρόλεϊ από το δίκτυο: όσα οχήματα έχουν ακόμη υπολειπόμενο χρόνο ζωής θα συνεχίσουν να κυκλοφορούν, κυρίως σε βασικούς, ευθύγραμμους άξονες όπως η Συγγρού, η Κηφισίας και η Πειραιώς, όπου – σύμφωνα με το υπουργείο – η οπτική και λειτουργική όχληση από τα καλώδια είναι μικρότερη. Τα υπόλοιπα δρομολόγια θα καλυφθούν από περισσότερα ηλεκτρικά λεωφορεία.

Ο αναπληρωτής υπουργός επικαλέστηκε και τα ευρωπαϊκά κονδύλια, λέγοντας ότι «από τα χρήματα που έχουν εξασφαλιστεί από ευρωπαϊκά προγράμματα, για κάθε δύο νέας γενιάς τρόλεϊ μπορούμε να αγοράζουμε τρία ηλεκτρικά λεωφορεία», κάτι που – όπως υποστήριξε – μειώνει το συνολικό βάρος για τον Έλληνα φορολογούμενο. Παράλληλα, διαβεβαίωσε ότι δεν τίθεται θέμα απολύσεων: «Το σύνολο των εργαζομένων απορροφάται από τον ΟΣΥ και έχουμε ανοιχτή πρόσκληση για νέες προσλήψεις με αυξημένες αποδοχές», είπε, επιχειρώντας να απαντήσει στις ανησυχίες των σωματείων. Με αφορμή τις αντιδράσεις ορισμένων συνδικαλιστικών οργάνων, έκανε λόγο για «διαβούλευση που έχει ήδη γίνει», αφήνοντας αιχμές ότι επιχειρήματα που του μεταφέρουν σωματεία τα βλέπει «ταυτόσημα σε προσπέκτους συγκεκριμένου κατασκευαστή οχημάτων». Η κεντρική γραμμή του υπουργείου, όπως την περιέγραψε, είναι ότι «με λιγότερο κόστος θα έχουμε καλύτερη, φθηνότερη υποδομή και υπηρεσίες, περισσότερα και πυκνότερα δρομολόγια, λιγότερη αναμονή και πιο καθαρά λεωφορεία».

Από τα τραμ στα τρόλεϊ και τώρα στα ηλεκτρικά λεωφορεία

Το τέλος των τρόλεϊ δεν είναι απλώς τεχνική ή οικονομική απόφαση· έχει και έντονο συμβολικό φορτίο. Τα τρόλεϊ ήρθαν στην Αθήνα στα μέσα του 20ού αιώνα για να αντικαταστήσουν το τραμ, του οποίου οι γραμμές ξηλώνονταν τότε, όπως σήμερα ξηλώνονται τα καλώδια των ίδιων των τρόλεϊ για να δώσουν τη θέση τους στα ηλεκτρικά λεωφορεία. Ο κ. Κυρανάκης παρουσίασε την απόφαση ως «προσαρμογή στην εποχή της ηλεκτροκίνησης χωρίς καλώδια», υποστηρίζοντας ότι απαιτούνται υπέρογκες επενδύσεις για να παραμείνει βιώσιμο το σύστημα των τρόλεϊ. Οι υποστηρικτές της αντικατάστασης επισημαίνουν ότι θα βελτιωθεί η εικόνα του αστικού τοπίου – με ουρανό απαλλαγμένο από πυκνά καλώδια – και ότι θα μειωθούν οι καθυστερήσεις που προκαλούν συχνές βλάβες στο δίκτυο. Ωστόσο, δεν λείπουν και οι αντίθετες απόψεις. Συγκοινωνιολόγοι και τεχνικοί υπογραμμίζουν ότι τα τρόλεϊ είναι από τα πιο ενεργειακά αποδοτικά μέσα μαζικής μεταφοράς, με χαμηλή κατανάλωση και σημαντικά πλεονεκτήματα, όπως η απουσία αναγκών φόρτισης, καθώς τροφοδοτούνται συνεχώς από το εναέριο δίκτυο. Αντιτείνουν επίσης ότι η τεχνολογία «ηλεκτρικών χωρίς καλώδια» δεν είναι χωρίς κόστος, ιδίως όταν συνυπολογιστεί η φθορά και αντικατάσταση των μπαταριών.

Παράλληλα, πληθαίνουν οι φωνές που ζητούν να μη χαθεί ολοκληρωτικά το μέσο από την πόλη. Προτείνεται να διατηρηθούν όχι μόνο ένα–δύο οχήματα για μουσειακούς λόγους, αλλά και μία–δύο ιστορικές γραμμές, για λόγους μνήμης και ταυτότητας – προτάσεις που μέχρι στιγμής δεν φαίνεται να ενσωματώνονται στον επίσημο σχεδιασμό. Σύμφωνα με τον σχεδιασμό, μέχρι το 2027 τα τρόλεϊ αναμένεται να έχουν αποσυρθεί πλήρως, μέσα από δύο φάσεις: πρώτα το ξήλωμα των καλωδίων από το κέντρο της Αθήνας – διαδικασία που ήδη ξεκίνησε – και στη συνέχεια η οριστική κατάργηση του μέσου. Μια ολόκληρη εποχή, με τον γνώριμο ήχο του ηλεκτροκινητήρα, το χαρακτηριστικό σφύριγμα του παντογράφου και τα κίτρινα ή μπλε οχήματα που κινούνταν σχεδόν αθόρυβα, οδεύει προς το τέλος της, μετά από 72 χρόνια αδιάλειπτης παρουσίας. Σήμερα η Αθήνα διαθέτει περίπου 210 τρόλεϊ, που καλύπτουν 19 γραμμές και περίπου 247 στάσεις, σε ένα δίκτυο περίπου 390 χιλιομέτρων. Τα περισσότερα οχήματα αγοράστηκαν την περίοδο 1999–2004 από εταιρείες όπως Neoplan και Van Hool, ενώ σε παλαιότερες δεκαετίες τα ιταλικά Fiat, Alfa Romeo και Lancia – όπως και τα σοβιετικά Energoma Chexport – σφράγισαν ολόκληρες γενιές επιβατών.

Η βασική αρχή λειτουργίας των τρόλεϊ είναι απλή: ρεύμα 600V DC διοχετεύεται από τα εναέρια καλώδια μέσω παντογράφων στον ηλεκτροκινητήρα. Χωρίς βαριές μπαταρίες, τα οχήματα έχουν μικρότερο βάρος και κατανάλωση, αλλά εξαρτώνται πλήρως από το δίκτυο. Σε περίπτωση διακοπής ρεύματος ή βλάβης, ακινητοποιούνται, ενώ γνώριμη εικόνα για τους Αθηναίους ήταν για δεκαετίες ο οδηγός που κατέβαινε στο δρόμο για να επανασυνδέσει τον παντογράφο. Από την πρώτη γραμμή Πειραιάς–Καστέλλα–Νέο Φάληρο το 1948, μέχρι τις διαδρομές Πατήσια–Αμπελόκηποι το 1953, τα τρόλεϊ συνδέθηκαν με εμβληματικά δρομολόγια: Κυψέλη–Σύνταγμα, Πατήσια–Ακαδημίας, Πειραιάς–Ομόνοια. Πολλοί παλαιότεροι τα θυμούνται ακόμη με τα πρώτα τους παρατσούκλια, όπως τη θρυλική «Φαλκονέρα» – το μοναδικό τρόλεϊ ελληνικής κατασκευής που έμεινε στην ιστορία και βρέθηκε ακόμη και στο επίκεντρο γεγονότων όπως η εξέγερση του Πολυτεχνείου, χρησιμοποιούμενο ως οδόφραγμα στην Πατησίων.

Στη διαδρομή των δεκαετιών, τα τρόλεϊ υπήρξαν άλλοτε αντικείμενο πολιτικών αντιπαραθέσεων, άλλοτε σύμβολο εκσυγχρονισμού, άλλοτε εργαλείο αντιμετώπισης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, ειδικά τη δεκαετία του ’80. Παρά τις αρετές τους, τα τελευταία χρόνια ήρθαν αντιμέτωπα με τη σκληρή πραγματικότητα της υποχρηματοδότησης, της έλλειψης ανταλλακτικών και της φθοράς. Ο στόλος γερνούσε, τα δρομολόγια αραιώνονταν και οι βλάβες πλήθαιναν, οδηγώντας τελικά στην πολιτική απόφαση πλήρους αντικατάστασης. Το επόμενο βήμα είναι η αύξηση των ηλεκτρικών λεωφορείων. Ο ΟΑΣΑ έχει ήδη καταρτίσει σχέδιο απόσυρσης 130 παλαιών οχημάτων και αντικατάστασής τους με 100 νέα πλήρως ηλεκτρικά λεωφορεία, με προοπτική να φθάσουν τα 250 ως το τέλος της δεκαετίας. Το υπουργείο υποστηρίζει ότι η λύση αυτή προσφέρει μεγαλύτερη ευελιξία δρομολογίων, χαμηλότερο κόστος και πιο σύγχρονο περιβαλλοντικό αποτύπωμα.

Την ίδια στιγμή, όμως, πολίτες και φορείς ζητούν να μείνει ζωντανό – έστω σε περιορισμένη μορφή – ένα μέσο που σφράγισε τη συλλογική μνήμη της πόλης. Προτάσεις υπάρχουν ώστε να διατηρηθούν ένα–δύο ιστορικά τρόλεϊ ως κινητά εκθέματα ή για ειδικές διαδρομές, όμως ακόμη δεν έχει ληφθεί οριστική απόφαση. Κι έτσι, όσο προχωρά το ξήλωμα των καλωδίων, πληθαίνουν και όσοι λένε με μια δόση νοσταλγίας: «Περπάτα να προλάβουμε το τρόλεϊ… το τελευταίο».