Η «Ιθάκη» ως προεκλογικό μανιφέστο

Η χθεσινή βραδιά στη Βουκουρεστίου είχε κάτι από πολιτικό déjà vu. Ήταν η επίσημη τελετή επιστροφής του Αλέξη Τσίπρα στο κέντρο του πολιτικού σκηνικού – με σκηνικό το θέατρο Παλλάς, με σκηνοθεσία ένα «αθώο» λανσάρισμα της «Ιθάκης» και με συμπρωταγωνιστές σχεδόν όλο το πολιτικό προσωπικό της ευρύτερης Κεντροαριστεράς που είτε στήριξε, είτε αμφισβήτησε, είτε τελικά εγκατέλειψε τον ΣΥΡΙΖΑ των μνημονίων και της διακυβέρνησης 2015-2019. Από νωρίς το απόγευμα, η Βουκουρεστίου θύμιζε παλιές μέρες. Παλιά στελέχη, βουλευτές, γνωστά πρόσωπα του χώρου, μικρές ομάδες που συνομιλούσαν μεταξύ τους, αντάλλασσαν εκτιμήσεις, άκουγες αποσπάσματα πολιτικών συζητήσεων στο πεζοδρόμιο. Η ατμόσφαιρα δεν θύμιζε ούτε «κεντρώα διεύρυνση», ούτε κάποια νέα, άγνωστη σύνθεση· έμοιαζε με συμπαγή επανασυσπείρωση του παραδοσιακού, παλιού ΣΥΡΙΖΑ – εκείνου που κυβέρνησε, διχάστηκε, ηττήθηκε, διασπάστηκε και τώρα δοκιμάζει να ανασυγκροτηθεί γύρω από τον ίδιο παλιό ηγέτη.

Η εικόνα στο εσωτερικό του Παλλάς επιβεβαίωσε αυτό που ήταν εμφανές ήδη απ’ έξω: η παρουσίαση του βιβλίου μετατράπηκε σε πολιτική συγκέντρωση, με χαρακτηριστικά reunion. Στελέχη της περιόδου 2015-2019, βουλευτές του σημερινού ΣΥΡΙΖΑ, πρόσωπα της Νέας Αριστεράς, ανεξάρτητοι βουλευτές του κεντροαριστερού φάσματος – όλοι παρόντες, όλοι σε ένα χώρο που έμοιαζε περισσότερο με «συνεδριακή» σύναξη παρά με λογοτεχνικό γεγονός. Οταν λίγο πριν την έναρξη της εκδήλωσης εμφανίστηκε ο Αλέξης Τσίπρας, η αντίδραση του κοινού δεν άφησε καμία αμφιβολία για το πώς εξακολουθεί να τον βλέπει ο «παραδοσιακός» χώρος. Η υποδοχή είχε χαρακτηριστικά ροκ σταρ: δεκάδες κινητά σηκώθηκαν στον αέρα, φωτογραφίες, βίντεο, παρατεταμένα χειροκροτήματα. Στο χειροκρότημα αυτό δεν αποτυπωνόταν μόνο η αναγνώριση ενός πρώην πρωθυπουργού, αλλά και μια συλλογική ανακούφιση ότι «ο φυσικός ηγέτης» – όπως τον αποκαλούσαν πολλοί παρόντες – επιστρέφει να δώσει πολιτικό σχήμα σε έναν χώρο που εδώ και μήνες δείχνει κατακερματισμένος και αποπροσανατολισμένος.

Συμβολικά φορτισμένη ήταν και η εικόνα στη σειρά των καθισμάτων: δίπλα στον Τσίπρα, η σύζυγός του· δίπλα της, μια κενή θέση. Η θέση αυτή, όπως τονίστηκε, ήταν εκεί που θα καθόταν ο πρόσφατα εκλιπών Αλέκος Φλαμπουράρης. Ήταν μια σιωπηρή αναφορά στον μέντορα και συνοδοιπόρο του, αλλά και υπενθύμιση της πολιτικής διαδρομής μιας ολόκληρης γενιάς στελεχών που διαμόρφωσαν το «πρώτο κύμα» Τσίπρα. Την ίδια στιγμή, από ψηλά, στο κέντρο του εξώστη, ο Σωκράτης Φάμελλος –θεσμικά πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ– επέλεγε μια θέση με «απόσταση» από τη σκηνή, αλλά με άριστη ορατότητα στο σύνολο της αίθουσας. Μια επιλογή με προφανή σημειολογία: ο νυν επικεφαλής του κόμματος παρακολουθεί, αλλά δεν βρίσκεται στο επίκεντρο. Το κέντρο βάρους της βραδιάς –και του χώρου– ανήκε αναμφίβολα στον πρώην πρόεδρο.

O Τσίπρας δεν απολογείται, διεκδικεί

Ο Αλέξης Τσίπρας φρόντισε από την πρώτη στιγμή να ξεκαθαρίσει ότι δεν επιστρέφει για να απολογηθεί. Αντιθέτως, διακήρυξε πως είναι «υπερήφανος» για το σύνολο του κυβερνητικού έργου της περιόδου 2015-2019 και αρνήθηκε την ιδέα ότι χρειάζεται μια δημόσια αυτοκριτική λογιστική των επιλογών εκείνης της περιόδου. Στην ουσία, έσβησε προκαταβολικά κάθε προσδοκία «μεταμέλειας» για τα χρόνια των capital controls, του τρίτου μνημονίου, της σκληρής διαπραγμάτευσης με τους θεσμούς, αντιμετωπίζοντας το κυβερνητικό παρελθόν σαν «θεμέλιο εμπειρίας» για το επόμενο βήμα – όχι σαν βαρίδι. Πολιτικά, το κέντρο βάρους της ομιλίας του δεν ήταν ούτε το βιβλίο ούτε η αυτοβιογραφική διάσταση. Ήταν η προαναγγελία –χωρίς τυπική διατύπωση, αλλά με σαφές περιεχόμενο– μιας νέας πολιτικής οντότητας. Ο Τσίπρας μίλησε για την ανάγκη μιας «Νέας Μεταπολίτευσης», για ένα «μεγάλο πολιτικό Big Bang» που θα αναδιατάξει πλήρως τον χάρτη της αντιπολίτευσης, φέρνοντας στο προσκήνιο νέους σχηματισμούς και νέες ισορροπίες. Στο κάδρο αυτής της κριτικής δεν βρέθηκε μόνο η κυβέρνηση της ΝΔ, αλλά και σύσσωμος ο σημερινός προοδευτικός χώρος, με σαφείς αιχμές για ΣΥΡΙΖΑ και ΠΑΣΟΚ.

«Δεν υπάρχει σήμερα η πολιτική δύναμη που να δίνει προοπτική αλλαγής», υπογράμμισε, περιγράφοντας τα κόμματα της Κεντροαριστεράς ως περίκλειστες δομές, εγκλωβισμένες στην αυταρέσκεια και στις μικροκομματικές έγνοιες του «ποιος θα είναι πρώτος στο χωριό». Στη φράση αυτή συμπυκνώθηκε η στρατηγική του: να εμφανιστεί όχι ως ένας ακόμη παίκτης του υφιστάμενου προοδευτικού μωσαϊκού, αλλά ως ο καταλύτης που θα υπερβεί τον κατακερματισμό και θα τον αντικαταστήσει με μια «μεγάλη, πολύχρωμη, κινηματική αλλά προγραμματικά συμπαγή» παράταξη.

«Προσκλήσεις για όλους, ρεζερβέ για κανέναν»

Η πιο καθαρή διατύπωση της πολιτικής του πρόθεσης ήρθε όταν είπε: «Από εδώ και στο εξής θα έχουμε προσκλήσεις για όλους, αλλά δεν θα έχουμε ρεζερβέ στην πρώτη θέση για κανέναν». Η φράση αυτή δεν ήταν απλώς ένα ευφυολόγημα· ήταν η συμπύκνωση της πρότασης Τσίπρα προς τον διασπασμένο χώρο: ένα νέο πολιτικό εγχείρημα, ανοικτό σε όλους, αλλά απαλλαγμένο από την «κληρονομική» νομιμοποίηση παλιών μηχανισμών και ηγεσιών. Παράλληλα, κάλεσε σε ένα είδος «πολιτικής επιστράτευσης» των προοδευτικών πολιτών: αυτοοργάνωση σε γειτονιές, πόλεις, χώρους δουλειάς και εκπαίδευσης, δημιουργία δικτύων συμμετοχής και πρωτοβουλιών «επανίδρυσης, δικαιοσύνης και αλλαγής». Με άλλα λόγια, επιχείρησε να ξαναζωντανέψει το αφήγημα ενός μαζικού, συμμετοχικού ρεύματος που θα υπερβεί τα κόμματα όπως σήμερα είναι δομημένα.

Την ίδια στιγμή, η κριτική του προς την κυβέρνηση Μητσοτάκη υπήρξε σκληρή και πολυεπίπεδη. Περιέγραψε ένα πολιτικό σύστημα σε κατάσταση θεσμικής κόπωσης, με παρακολουθήσεις, σκάνδαλα, ΟΠΕΚΕΠΕ, Τέμπη και ένα γενικευμένο αίσθημα ατιμωρησίας να διαβρώνουν την εμπιστοσύνη των πολιτών. «Δεν έχουμε μια κυβέρνηση που κάνει λάθη, έχουμε μια λάθος κυβέρνηση», είπε, συνοψίζοντας σε μία φράση την αντίληψή του για τη σημερινή εξουσία. Στο οικονομικό πεδίο, κατηγόρησε την κυβέρνηση πως εφαρμόζει «μια βαλκανική εκδοχή των trickle-down economics», η οποία αφήνει μισθούς καθηλωμένους, ενισχύει τις ανισότητες, τροφοδοτεί τη φτώχεια και επιβαρύνει τη δημογραφική κρίση. Μίλησε για νέους που «δουλεύουν πολύ και αμείβονται ελάχιστα», για κοινωνικό κράτος που τείνει να γίνει κενό γράμμα, για αγορά που διοικείται από κερδοσκοπικές πρακτικές. Η απάντησή του σε όλα αυτά ήταν ένα «σοκ Δημοκρατίας, εντιμότητας και δικαιοσύνης» – μια μομφή ότι η σημερινή κυβέρνηση δεν είναι απλώς αναποτελεσματική, αλλά ηθικά και θεσμικά προβληματική.

Ομως το πιο ουσιαστικό κομμάτι της ομιλίας του απευθυνόταν μάλλον λιγότερο στην κοινωνία και περισσότερο στους παρόντες και στον ευρύτερο προοδευτικό χώρο. Ο Τσίπρας μίλησε για «διεργασίες επανίδρυσης» της δημοκρατικής παράταξης, για ανάγκη να αναπτυχθεί ένα νέο σχέδιο που δεν θα ανακυκλώνει ελίτ και γραφειοκρατίες, αλλά θα επαναφέρει την παράταξη σε θέση «πρωταγωνιστικής δύναμης» για τον τόπο. Με αυτή τη διατύπωση «γκρέμισε» εμμέσως τον ρόλο Φάμελλου και Χαρίτση ως τυπικών επικεφαλής της σημερινής αντιπολίτευσης και έστειλε μήνυμα ότι ο ίδιος φιλοδοξεί να είναι ο πολιτικός πυλώνας της νέας φάσης.

Η φράση του «η σημερινή παρουσία σας είναι μια εκδήλωση προσδοκίας, μια δήλωση συμμετοχής στο νέο ταξίδι» συνοδεύτηκε από μια ακόμη πιο σαφή δέσμευση: «Θα είμαστε μαζί και σ’ αυτό το ταξίδι». Στην αίθουσα ερμηνεύτηκε ως de facto προαναγγελία νέου φορέα – όχι σαν άμεση ίδρυση κόμματος, αλλά σαν διαδικασία που έχει ήδη, στην πράξη, ξεκινήσει. Στο πολιτικό του αφήγημα προσάρμοσε και ένα τετραπλό σχήμα «αναγέννησης»: ανάπτυξη, αναδιανομή, ασφάλεια, ανθεκτικότητα. Το πλαισίωσε με την ανάγκη «σοκ Δημοκρατίας» και αποκατάστασης εμπιστοσύνης προς θεσμούς, κοινοβούλιο, δικαιοσύνη και κράτος δικαίου. Ολο αυτό το σχήμα περιγράφηκε ως σχέδιο μιας Ελλάδας που «αξίζει στην ιστορία της και στους πολίτες της», με την «Ιθάκη» να λειτουργεί ως συμβολική αφετηρία ενός νέου ταξιδιού – όχι πλέον στην έξοδο από τα μνημόνια, αλλά στην έξοδο από την τωρινή πολιτική και θεσμική κόπωση.

Οι αντιδράσεις

Στο τέλος της εκδήλωσης, τα σχόλια από ανθρώπους του χώρου του ΣΥΡΙΖΑ και της ευρύτερης Κεντροαριστεράς κατέδειξαν το κλίμα. Ο Γιάννης Μαντζουράνης μίλησε για «έναρξη της μεγάλης πορείας ανασυγκρότησης της προοδευτικής πατριωτικής δημοκρατικής παράταξης». Η Ολγα Γεροβασίλη δεν έκρυψε τη διάθεσή της να συμπορευθεί, σημειώνοντας ότι «η πολυδιάσπαση είναι το πρόβλημα» και ότι «ο λαός αναζητά διέξοδο». Η Ρένα Δούρου, με τη φράση «σήμερα επιχειρείται αλλαγή σελίδας, το θέμα είναι ποιοι θα είναι στην ίδια σελίδα και ποιοι θα αργοπορήσουν», κατέδειξε το διακύβευμα: για πολλά στελέχη του χώρου, η ώρα των προσωπικών αποφάσεων πλησιάζει. Το κλίμα ενθουσιασμού ήταν εμφανές. Η αίσθηση ότι «κάτι καινούργιο ξεκινά», ακόμη κι αν έχει ως κεντρικό πρόσωπο έναν παλιό πρωταγωνιστή, συνδέθηκε με την ανάγκη να αποκτήσει η αντιπολίτευση «πρόσωπο» και συνεκτικό αφήγημα. Την ίδια στιγμή, όμως, στο βάθος παραμένει το μεγάλο ερώτημα: μπορεί ο Τσίπρας να εκπροσωπήσει ξανά την «αλλαγή», όταν για ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας συμβολίζει και μια διακυβέρνηση που έχει ήδη κριθεί και απορριφθεί στις κάλπες;

Η απάντηση Μητσοτάκη

Η κυβέρνηση επέλεξε να απαντήσει με μια μίξη ειρωνείας και υποτίμησης. Ο Κυριάκος Μητσοτάκης, από το βήμα του Οικονομικού Συνεδρίου του Ελληνοαμερικανικού Επιμελητηρίου, όταν ρωτήθηκε για την παράλληλη εκδήλωση στο Παλλάς, αντέστρεψε το αφήγημα της «Ιθάκης» σε ναυτικό δυστύχημα. Ρώτησε αν «θα ξαναμπαίναμε σε ένα καράβι που ο καπετάνιος το έριξε στα βράχια» και πρόσθεσε ότι αυτός ο καπετάνιος «βγήκε πρώτος από το πλοίο, πήρε τις σωσίβιες λέμβους και έριξε την ευθύνη στο πλήρωμα». Με αυτόν τον τρόπο επιχείρησε να επαναφέρει στη μνήμη το 2015–2019 ως περίοδο αστάθειας και κινδύνου, υπονομεύοντας την εικόνα του Τσίπρα ως υπεύθυνου ηγέτη.

Ο κυβερνητικός εκπρόσωπος Παύλος Μαρινάκης ήταν ακόμη πιο αιχμηρός, μιλώντας για «αμετροεπή, αμετανόητο και αλαζόνα» πρώην πρωθυπουργό, που εμφανίζεται ως «επιτομή της εντιμότητας» παρά τις βαριές σκιές της περιόδου διακυβέρνησής του. Από το Μέγαρο Μαξίμου, κυβερνητικές πηγές σχολίαζαν ότι ο Τσίπρας είναι «ευπρόσδεκτος αντίπαλος» για τη ΝΔ, καθώς ο Κυριάκος Μητσοτάκης τον έχει νικήσει επανειλημμένα σε εκλογικές αναμετρήσεις και θεωρούν πως φέρει «βαρύ κυβερνητικό παρελθόν» και χαμηλή αξιοπιστία στους ψηφοφόρους. Πίσω από αυτά τα σχόλια διακρίνεται μια στρατηγική επιλογή: η κυβέρνηση δείχνει να προτιμά ένα καθαρό δίπολο με τον Τσίπρα στο απέναντι άκρο, παρά μια ρευστή αντιπολιτευτική σκηνή με πολλαπλά μικρά σχήματα. Ο πρώην πρωθυπουργός λειτουργεί στα μάτια της ΝΔ ως βολικός αντίπαλος, που μπορεί να συσπειρώσει τη δική της βάση και να επαναφέρει το γνώριμο δίλημμα «σταθερότητα ή επιστροφή στο παρελθόν».

Η χθεσινή βραδιά στο Παλλάς μοιάζει να ήταν η πολιτική δήλωση ότι ο Αλέξης Τσίπρας δεν θεωρεί το κεφάλαιο της ηγεσίας του κλειστό. Οτι δεν αποδέχεται τον ρόλο του «συνταξιούχου» της πολιτικής, ούτε του πίσω-από-τις-κουρτίνες συμβούλου. Αντιθέτως, επιδιώκει να οικοδομήσει έναν νέο προοδευτικό φορέα, πάνω στα υλικά του παλιού ΣΥΡΙΖΑ, αλλά με διεύρυνση και επανίδρυση. Εκεί θα κριθεί και η επιτυχία ή η αποτυχία του εγχειρήματος: αν δηλαδή η κοινωνία, πέρα από τον ενθουσιασμό ενός συγκεκριμένου ακροατηρίου, είναι διατεθειμένη να δώσει ξανά χώρο σε έναν ηγέτη που δοκιμάστηκε, ηττήθηκε, αλλά εξακολουθεί να εμπνέει ένα κομμάτι του προοδευτικού κόσμου. Κι από την άλλη, αν η κυβέρνηση Μητσοτάκη μπορεί πράγματι να διατηρεί την άνεση με την οποία αντιμετωπίζει σήμερα αυτή την επανεμφάνιση ή αν ένα νέο, συμπαγές προοδευτικό σχήμα μπορεί να αναδιαμορφώσει τις ισορροπίες. Για την ώρα, το μόνο βέβαιο είναι ότι η «Ιθάκη» του Αλέξη Τσίπρα δεν είναι απλώς ένας απολογισμός του χθες. Είναι ο πρόλογος ενός νέου πολιτικού κεφαλαίου – με ανοιχτό το ερώτημα αν η διαδρομή αυτή θα οδηγήσει σε ασφαλές λιμάνι ή αν το «καράβι» θα κληθεί να ξαναδοκιμάσει τα παλιά του ρεύματα.