Η ανοχή τελειώνει

Την τελευταία δεκαετία, οι ευρωπαϊκές πρωτεύουσες αντιμετώπιζαν τις υβριδικές ενέργειες της Ρωσίας ως μια δυσάρεστη αλλά διαχειρίσιμη όχληση. Είτε επρόκειτο για παρεμβολές GPS στα βόρεια, είτε για κυβερνοεπιθέσεις εναντίον υπουργείων, είτε για μαχητικά που δοκίμαζαν τα όρια του εναέριου χώρου, η απάντηση των Ευρωπαίων συνήθως περιοριζόταν σε καταγγελίες, ανακοινώσεις και τεχνικές αναβαθμίσεις. Αυτό όμως αλλάζει με ταχύτητα που κανείς δεν περίμενε. Η Ευρώπη, για πρώτη φορά μετά τον Ψυχρό Πόλεμο, δεν αναζητά απλώς τρόπους άμυνας. Ψάχνει τρόπους αντιποίνων. Αυτό από μόνο του σηματοδοτεί μια τεκτονική μετατόπιση στο πώς αντιλαμβάνεται η ήπειρος την ασφάλειά της, το ρόλο της και τα όρια της ανοχής της απέναντι στη Μόσχα. Οι πρόσφατες ενέργειες της Ρωσίας δεν μοιάζουν με μεμονωμένα επεισόδια, αλλά με κομμάτια ενός σταθερού, επίμονου σχεδίου πίεσης. Drones που παραβιάζουν τον εναέριο χώρο συμμάχων, μυστηριώδεις εκρήξεις που πλήττουν κρίσιμες υποδομές, δίκτυα πρακτόρων που ενεργούν σε διάφορες χώρες, από τη Βαλτική μέχρι τη Γαλλία.

Η Μόσχα δεν προσπαθεί απλώς να αποσταθεροποιήσει. Θέλει να μετρήσει μέχρι ποιο σημείο μπορεί να φτάσει πριν η Ευρώπη εγκαταλείψει την παραδοσιακή της αυτοσυγκράτηση. Οι δηλώσεις Ευρωπαίων αξιωματούχων το αποτυπώνουν ξεκάθαρα: η εποχή της ανοχής φτάνει στο τέλος της. Δεν είναι πλέον ζήτημα πολιτικής ευγένειας∙ είναι ζήτημα αξιοπιστίας. Για χρόνια, η ήπειρος πίστευε ότι μπορεί να προστατευθεί με μια ισορροπία διπλωματίας, κυρώσεων και οικονομικών εξαρτήσεων. Η εισβολή στην Ουκρανία έσπασε τις ψευδαισθήσεις. Το νέο κύμα υβριδικών επιθέσεων τις αποτέλειωσε.Τώρα η συζήτηση δεν αφορά απλώς την άμυνα. Αφορά το αν οι ευρωπαϊκές δημοκρατίες μπορούν να συνεχίσουν να λειτουργούν με κανόνες, όταν απέναντι τους έχουν έναν παίκτη που δεν αναγνωρίζει κανέναν.  Το μεγάλο ερώτημα είναι αν η Ευρώπη μπορεί να απαντήσει χωρίς να μιμηθεί τις μεθόδους της Ρωσίας. Κι εδώ ανοίγει το δύσκολο κομμάτι: πώς απαντά μια ήπειρος που βασίζεται στο κράτος δικαίου σε τακτικές που το παρακάμπτουν πλήρως;

Η μετάβαση από την άμυνα στην ενεργή αποτροπή

Οι προτάσεις που βρίσκονται στο τραπέζι δείχνουν κάτι σαφές: η Ευρώπη προετοιμάζεται για αντίδραση, όχι απλώς για απορρόφηση χτυπημάτων. Από κοινές επιθετικές επιχειρήσεις στον κυβερνοχώρο, μέχρι ασκήσεις αιφνιδιασμού στα σύνορα της Ρωσίας, οι ιδέες που συζητούνται αναιρούν το δόγμα της παθητικής άμυνας. Κάποιες χώρες –όπως η Δανία και η Τσεχία– έχουν ήδη τη νομοθεσία που επιτρέπει προληπτικά πλήγματα στον κυβερνοχώρο. Άλλες, όπως η Γερμανία, επιχειρούν να δημιουργήσουν πλαίσιο ταχείας κατάρριψης drones σε περιοχές υψηλής ευαισθησίας. Η Ιταλία προχωρά στην πρόταση ενός πανευρωπαϊκού μηχανισμού για την υβριδική άμυνα με εξειδικευμένες δυνάμεις τεχνητής νοημοσύνης. Αυτές δεν είναι κινήσεις διπλωματικής πίεσης. Είναι κινήσεις κράτους που αποδέχεται ότι βρίσκεται υπό διαρκή, ανεπίσημο πόλεμο. Μπορεί όμως η Ευρώπη να χρησιμοποιήσει εργαλεία που μοιάζουν με αυτά της Ρωσίας; Η απάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ομοιογενής.

Από τη μια, οι ευρωπαϊκές δημοκρατίες ορίζουν τον εαυτό τους από τις αρχές της νομιμότητας. Από την άλλη, ξέρουν ότι η Ρωσία αξιοποιεί ακριβώς αυτή την ευαισθησία. Αν η Ευρώπη απαντήσει μόνο με το «μισό» οπλοστάσιο που της επιτρέπουν οι κανόνες της, τότε χάνει εξ ορισμού ένα κομμάτι του παιχνιδιού. Αν απαντήσει με «ασύμμετρες» επιχειρήσεις — χωρίς να ξεπεράσει τις κόκκινες γραμμές — τότε ανοίγει μια νέα εποχή, όπου η ηθική και η ρεαλπολιτίκ θα συνυπάρχουν με τρόπους που δεν έχει ξαναδοκιμάσει. Το πιο αδύναμο σημείο της Ευρώπης δεν είναι η στρατιωτική της ισχύς. Είναι η κοινωνία της. Που σε μεγάλο βαθμό εξακολουθεί να πιστεύει ότι η εποχή των γεωπολιτικών συγκρούσεων ανήκει στο παρελθόν. Οι δηλώσεις στελεχών του ΝΑΤΟ, που μιλούν για ανάγκη «αποφασιστικότητας» και για επίδειξη ισχύος στα σύνορα, περνούν σχεδόν αθόρυβα στη δημόσια συζήτηση. Όμως δείχνουν την πραγματική εικόνα: η Ευρώπη έχει μπει σε φάση όπου η πίεση της Ρωσίας δεν μπορεί πια να αγνοηθεί ούτε να υποτιμηθεί.

Η Ευρώπη δεν βρίσκεται στο χείλος ενός κλασικού πολέμου. Βρίσκεται όμως στην καρδιά ενός υβριδικού ανταγωνισμού, όπου η απραξία ισοδυναμεί με ήττα. Τα επόμενα χρόνια θα είναι χρόνια επαναπροσδιορισμού: των δομών ασφαλείας, των συνόρων της ανεκτικότητας, των τρόπων με τους οποίους η ήπειρος υπερασπίζεται την ελευθερία της. Η Ρωσία έχει ήδη αποφασίσει ότι η Ευρώπη είναι πεδίο μάχης. Το ερώτημα είναι αν η Ευρώπη θα συνεχίσει να συμπεριφέρεται σαν παρατηρητής ή αν θα αποδεχθεί ότι είναι μέρος ενός παιχνιδιού που δεν διάλεξε — αλλά από το οποίο δεν μπορεί να αποχωρήσει.