Λουκασένκο: «Καλύτερα δικτάτορας, παρά γκέι»

Το αεροδρόμιο του Βίλνιους στη Λιθουανία βρέθηκε ξανά εκτός λειτουργίας, έπειτα από τον εντοπισμό ύποπτων μπαλονιών πάνω από την πρωτεύουσα. Για τους Λιθουανούς αυτό δεν αποτελεί πια απλώς ένα τεχνικό συμβάν αλλά ένα ακόμη επεισόδιο σε μια μακρά σειρά υβριδικών πιέσεων που, όπως υποστηρίζουν, ξεκινούν από τη Λευκορωσία του Αλεξάντρ Λουκασένκο. Οι αναγκαστικές διακοπές πτήσεων έχουν πολλαπλασιαστεί από τις αρχές Οκτωβρίου, σε σημείο που το Βίλνιους να έχει κλείσει περισσότερες από δέκα φορές, ενώ οι λιθουανικές αρχές μιλούν πλέον ανοιχτά για οργανωμένη προσπάθεια αποσταθεροποίησης μέσω μη επανδρωμένων ιπτάμενων αντικειμένων που φαίνεται να χρησιμοποιούνται από κυκλώματα λαθρεμπορίου.

Η κυβέρνηση της Λιθουανίας είχε φτάσει στο σημείο να κλείσει τα δύο βασικά συνοριακά περάσματα με τη Λευκορωσία, προκειμένου να ασκήσει πίεση και να περιορίσει τα περιστατικά. Παρά την προσωρινή αποκλιμάκωση, τα περάσματα άνοιξαν ξανά μετά από μία εβδομάδα, με το Βίλνιους να προειδοποιεί ότι τα μπαλόνια και τα UAV συνιστούν «εχθρική ενέργεια». Ο Λουκασένκο, όμως, απορρίπτει τις κατηγορίες ως «τρελή απάτη» και κατηγορεί με τη σειρά του τη Δύση ότι διεξάγει έναν υβριδικό πόλεμο εναντίον της Λευκορωσίας και της Ρωσίας, θρέφοντας το ήδη τεταμένο κλίμα που επικρατεί στα σύνορα της Ανατολικής Ευρώπης. Η ένταση αυτή δεν αποτελεί μεμονωμένη σύγκρουση, αλλά μέρος ενός πολύ ευρύτερου ψηφιδωτού στο οποίο η Λευκορωσία βρίσκεται σταθερά αγκιστρωμένη στη Ρωσία του Βλαντίμιρ Πούτιν, ενώ ταυτόχρονα απομακρύνεται όλο και περισσότερο από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Η πλήρης πρόσδεση στη Μόσχα

Η πολιτική σχέση Λουκασένκο–Πούτιν δεν είναι ούτε τυχαία ούτε περιστασιακή. Ο Λουκασένκο κυβερνά αδιάλειπτα από το 1994, έχοντας χτίσει ένα καθεστώς που συνδυάζει την παλαιοσοβιετική διοικητική δομή με μια σύγχρονη, σκληρή καταστολή της αντιπολίτευσης. Η Μόσχα υπήρξε καθοριστική σε κάθε κρίσιμη στιγμή του, από την οικονομική στήριξη των δύο δεκαετιών μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ έως τη σωτήρια παρέμβαση μετά τις αμφισβητούμενες εκλογές του 2020. Χωρίς τη στρατηγική ομπρέλα του Κρεμλίνου, το καθεστώς του στο Μινσκ δύσκολα θα είχε επιβιώσει. Η συνεργασία δεν περιορίζεται στην πολιτική εγγύτητα. Η Ρωσία και η Λευκορωσία λειτουργούν εδώ και χρόνια ως «Ενωσιακό Κράτος», έναν ημιτελή αλλά ιδιαίτερα στενό υπερεθνικό σχηματισμό που προβλέπει κοινή εξωτερική πολιτική, ενοποιημένα στρατιωτικά δόγματα και κοινές δυνάμεις ασφαλείας. Η στρατιωτική συνεργασία ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο μετά το 2022, όταν η Λευκορωσία επέτρεψε στη Ρωσία να χρησιμοποιήσει το έδαφός της για την εισβολή στην Ουκρανία. Από τα βόρεια σύνορα της χώρας ξεκίνησε η ευθεία ρωσική προέλαση προς το Κίεβο, ενώ λευκορωσικές βάσεις και σιδηροδρομικές υποδομές παραμένουν κρίσιμος κρίκος στον ανεφοδιασμό του ρωσικού στρατού. Η κορύφωση της στρατιωτικής ενσωμάτωσης ήρθε το 2023, όταν η Ρωσία ανακοίνωσε την ανάπτυξη τακτικών πυρηνικών όπλων σε λευκορωσικό έδαφος. Για τη Δύση, η κίνηση αυτή αποτύπωσε καθαρά ότι η Λευκορωσία έχει πλέον μετατραπεί σε μια προέκταση της ρωσικής στρατιωτικής ισχύος στην καρδιά της Ευρώπης.

Την ίδια στιγμή, οι σχέσεις της Λευκορωσίας με την Ε.Ε. έχουν καταρρεύσει πλήρως. Μετά τις νοθευμένες εκλογές του 2020, τις χιλιάδες συλλήψεις και τη βίαιη καταστολή των διαδηλώσεων, οι Βρυξέλλες επέβαλαν μια σειρά βαριών κυρώσεων που απομόνωσαν το Μινσκ. Το 2021 ακολούθησε το διεθνές σκάνδαλο της καταναγκαστικής προσγείωσης του αεροσκάφους της Ryanair για τη σύλληψη του δημοσιογράφου Προτασέβιτς — μια κίνηση που θεωρήθηκε πρωτοφανής «κρατική αεροπειρατεία». Η Λευκορωσία απάντησε εργαλειοποιώντας το μεταναστευτικό, διοχετεύοντας χιλιάδες μετανάστες στα σύνορα με την Πολωνία, τη Λιθουανία και τη Λετονία. Οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις χαρακτήρισαν την τακτική «υβριδική επίθεση», ενώ οι εικόνες από τα παγωμένα δάση στα σύνορα, με εγκλωβισμένους ανθρώπους, στιγμάτισαν την ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική αλλά και το καθεστώς του Μινσκ. Οι κυρώσεις έχουν αποκόψει τη χώρα από βασικές ευρωπαϊκές αγορές. Οι εξαγωγές καλίου, πυλώνα της λευκορωσικής οικονομίας, περιορίστηκαν δραστικά, ενώ η Λευκορωσία έχει καταστεί πλήρως εξαρτημένη από τη ρωσική χρηματοδότηση και ενέργεια.

Ο άνθρωπος πίσω από το καθεστώς 

Ο Αλεξάντρ Λουκασένκο παραμένει μία από τις πλέον αμφιλεγόμενες μορφές της σύγχρονης Ευρώπης. Η προσωπική του ιστορία συνδέεται στενά με την εικόνα του «σκληρού πατερούλη» που επιδιώκει να καλλιεργήσει. Γεννημένος το 1954, μεγάλωσε χωρίς πατέρα, κάτι που ο ίδιος συχνά περιγράφει ως τραύμα που τον διαμόρφωσε. Αποφοίτησε από τη γεωπονική σχολή, υπηρέτησε στα σοβιετικά σύνορα και στη δεκαετία του ’80 ανέλαβε τη διεύθυνση μιας κρατικής φάρμας — ένα περιβάλλον που στη συνέχεια χρησιμοποίησε ως πυρήνα της πολιτικής του αφήγησης. Το 1990 εξελέγη βουλευτής και λίγα χρόνια αργότερα ανέλαβε το αξίωμα του προέδρου, εκμεταλλευόμενος τη λαϊκή δυσαρέσκεια για τη διαφθορά της μετασοβιετικής μετάβασης. Μεθοδικά περιθωριοποίησε πολιτικούς αντιπάλους, διέλυσε θεσμούς όπως το Ανώτατο Σοβιέτ και προώθησε δημοψηφίσματα που αύξησαν τη δύναμή του. Επέβαλε τη θανατική ποινή, ανέλαβε προσωπικά την Εθνική Τράπεζα όταν η οικονομική κρίση απειλούσε τη χώρα και κατηγόρησε τη Δύση για κάθε εσωτερική δυσλειτουργία.

Με τα χρόνια, ο Λουκασένκο καλλιέργησε μια εικόνα λαϊκού ηγέτη. Εμφανίζεται σε φάρμες, επιθεωρεί γεωργικές εργασίες, πιάνει φτυάρια, επιδεικνύοντας την αγάπη του για τη «γη και τον λαό». Ταυτόχρονα, οι διώξεις δημοσιογράφων, ακτιβιστών και πολιτικών αντιπάλων έχουν γίνει σύνηθες φαινόμενο. Οι φυλακίσεις εκατοντάδων δημοσιογράφων μετά το 2020, οι κατηγορίες για βασανισμούς και οι τεράστιες παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχουν καταστήσει τη Λευκορωσία μία από τις πιο κλειστές κοινωνίες της Ευρώπης. Οι δηλώσεις του, συχνά προκλητικές, έχουν προκαλέσει διεθνή αποτροπιασμό. Από τις συμβουλές ότι «η βότκα και η σάουνα σκοτώνουν τον κορονοϊό» μέχρι τη διαβόητη ατάκα «καλύτερα δικτάτορας παρά γκέι», ο Λουκασένκο δείχνει να χαίρεται με τη ρήξη που προκαλεί.

Ένας ηγέτης που δεν φεύγει και ένας γείτονας που ανησυχεί

Όλα αυτά συνθέτουν έναν ηγέτη που απορρίπτει τη δυτική κριτική, ενισχύει τη σχέση με τη Ρωσία και επιδιώκει να κρατήσει τον έλεγχο σε κάθε πτυχή της εσωτερικής ζωής της χώρας. Οι εκλογές του 2020 αποτέλεσαν το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα: ο Λουκασένκο ανακηρύχθηκε νικητής με ποσοστό 80%, προκαλώντας μια από τις μεγαλύτερες διαδηλώσεις στη σύγχρονη ιστορία της χώρας. Χιλιάδες συνελήφθησαν, ενώ οι δυτικές κυβερνήσεις δεν αναγνώρισαν ποτέ το αποτέλεσμα ως νόμιμο. Σήμερα, η Λευκορωσία βρίσκεται βαθιά ενταγμένη στη στρατηγική του Κρεμλίνου. Η Ευρώπη την αντιμετωπίζει ως ένα απολυταρχικό καθεστώς, πλήρως ευθυγραμμισμένο με τη Ρωσία και σταθερά εχθρικό προς τα ευρωπαϊκά συμφέροντα. Τα περιστατικά με τα μπαλόνια στη Λιθουανία, η εργαλειοποίηση του μεταναστευτικού και η στενή συνεργασία με τον ρωσικό στρατό αποδεικνύουν ότι η γραμμή αντιπαράθεσης δεν είναι πλέον μόνο πολιτική ή οικονομική — είναι πλέον και υβριδική, καθημερινή και απρόβλεπτη. Ο Λουκασένκο έχει αποδείξει ότι δεν προτίθεται να εγκαταλείψει την εξουσία· η Ρωσία τον χρειάζεται ως γεωστρατηγικό ανάχωμα· και η Ευρώπη βρίσκεται αντιμέτωπη με έναν γείτονα που χρησιμοποιεί τα εργαλεία του 21ου αιώνα με λογική Ψυχρού Πολέμου. Στο μεταξύ, το Βίλνιους συνεχίζει να σηκώνει το βλέμμα στον ουρανό, γνωρίζοντας ότι κάθε μικρό μπαλόνι μπορεί να αποτελέσει το σύμπτωμα μιας πολύ μεγαλύτερης κρίσης που σιγοβράζει στην καρδιά της ανατολικής Ευρώπης.