Νέο Κληρονομικό Δίκαιο: Τι θα ισχύσει για διαθήκες και αποποιήσεις κληρονομιάς

Μια από τις πιο εκτεταμένες παρεμβάσεις στο κληρονομικό δίκαιο των τελευταίων ογδόντα ετών παρουσίασε το υπουργείο Δικαιοσύνης, με τον Γιώργο Φλωρίδη και τον υφυπουργό Ιωάννη Μπούγα να αναλύουν το περιεχόμενο του νομοσχεδίου που έχει επεξεργαστεί ειδική επιστημονική επιτροπή υπό τον ομότιμο καθηγητή του ΕΚΠΑ Απόστολο Γεωργιάδη. Το σχέδιο νόμου εισέρχεται σε δημόσια διαβούλευση πριν από την αλλαγή του έτους και προβλέπεται να τεθεί σε εφαρμογή το πρώτο εξάμηνο του 2026, εγκαινιάζοντας ένα νέο πλαίσιο για τις διαθήκες, τις αποποιήσεις, τη θέση του συζύγου και των συντρόφων αλλά και τις συμβάσεις που αφορούν μελλοντικές κληρονομιές. Στον πυρήνα της μεταρρύθμισης βρίσκονται οι κληρονομικές συμβάσεις, ένας θεσμός που μέχρι σήμερα απαγορευόταν απολύτως. Ο διαθέτης, δηλαδή ο πολίτης που καθορίζει την περιουσία του μετά θάνατον, θα μπορεί να συμφωνεί εν ζωή για την τύχη συγκεκριμένων περιουσιακών στοιχείων, χωρίς όμως να στερείται τη δυνατότητα να τα διαχειρίζεται όσο ζει. Παράλληλα, για πρώτη φορά προβλέπεται ότι ένας κληρονόμος μπορεί εν ζωή να παραιτείται από το δικαίωμα που του αναλογεί, όταν για λόγους προσωπικούς ή οικονομικούς δεν επιθυμεί να το ασκήσει.

Σημαντική αναδιάταξη φέρνουν οι νέες ρυθμίσεις και στη λεγόμενη εξ αδιαθέτου διαδοχή, δηλαδή την περίπτωση όπου δεν υπάρχει διαθήκη. Ο επιζών σύζυγος θα κληρονομεί το ένα τρίτο της περιουσίας όταν υπάρχει ένα παιδί, ενώ στην περίπτωση δύο ή περισσότερων παιδιών το ποσοστό του ορίζεται στο ένα τέταρτο. Εάν δεν υπάρχουν απόγονοι, ο επιζών σύζυγος προηγείται πλέον των γονέων του θανόντος και των υπόλοιπων συγγενών. Το ίδιο καθεστώς επεκτείνεται και στα ζευγάρια που έχουν σύμφωνο συμβίωσης, ενώ για τις περιπτώσεις μη έγγαμης συμβίωσης προβλέπεται ότι ο σύντροφος μπορεί να κληρονομήσει ολόκληρη την περιουσία όταν δεν υπάρχει άλλος συγγενής, εφόσον το ζευγάρι συζούσε για τουλάχιστον τρία χρόνια και καταθέσει αίτηση εντός τετραμήνου.

Το νέο πλαίσιο διατηρεί τις ιδιόγραφες διαθήκες αλλά ενισχύει τη διαδικασία ελέγχου της γνησιότητάς τους, ειδικά όταν κατατίθενται μετά από σημαντική χρονική απόσταση από τον θάνατο του διαθέτη. Επιπλέον, επιτρέπεται σε νέους από 16 ετών να συντάσσουν διαθήκη, ενώ τα άτομα με αναπηρία αποκτούν τη δυνατότητα αξιοποίησης τεχνολογικών μέσων για να εκφράσουν με ασφάλεια τη βούλησή τους. Ρητά απαγορεύεται η σύνταξη διαθήκης υπέρ προσώπων που εργάζονται ή έχουν διοικητική σχέση με ιδρύματα στα οποία ο διαθέτης νοσηλεύεται ή φιλοξενείται, προστατεύοντας έτσι την τελευταία βούληση από κάθε είδους εξάρτηση ή επιρροή. Παράλληλα, θεσμοθετείται αυτοδίκαιη αποκλειστική ανικανότητα από την κληρονομία όταν ο κληρονόμος έχει καταδικαστεί για αδικήματα κατά της ζωής, της υγείας ή της γενετήσιας ελευθερίας του διαθέτη. Η μεγαλύτερη ίσως τομή αφορά την αποποίηση. Το νέο πλαίσιο καταργεί την απεριόριστη ευθύνη του κληρονόμου για τα χρέη του θανόντος και καθιερώνει απόλυτο διαχωρισμό ανάμεσα στην προσωπική και την κληρονομική περιουσία. Με τον τρόπο αυτό οι κληρονόμοι δεν θα κινδυνεύουν να επιβαρυνθούν οικονομικά από άγνωστες οφειλές και αναμένεται να περιοριστεί δραστικά ο αριθμός των αποποιήσεων, που σήμερα οδηγεί σε εγκατάλειψη περιουσιών, σε αποσύνθεση επιχειρήσεων και σε απώλεια σημαντικών οικονομικών πόρων.

Ο υπουργός Δικαιοσύνης Γιώργος Φλωρίδης περιέγραψε το νομοσχέδιο ως «επιστημονικό επίτευγμα» που εκσυγχρονίζει ριζικά ένα πλαίσιο το οποίο, όπως τόνισε, έμεινε ουσιαστικά αμετάβλητο από την εποχή του Αστικού Κώδικα του 1946. Επεσήμανε ότι η μεταρρύθμιση αυτή ανταποκρίνεται σε ανάγκες που έχουν συσσωρευτεί επί δεκαετίες και θα καθορίσει την πορεία της ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας για πολλά χρόνια. Ο υφυπουργός Ιωάννης Μπούγας στάθηκε στο γεγονός ότι το κληρονομικό δίκαιο επηρεάζει άμεσα τις κοινωνικές σχέσεις και την οικονομική δραστηριότητα, υπογραμμίζοντας ότι οι αλλαγές ενισχύουν την ασφάλεια των συναλλαγών, διευρύνουν την ελευθερία του διαθέτη και διευθετούν χρόνιες παθογένειες που οδηγούσαν σε συγκρούσεις και δικαστικές αντιδικίες. Η επιτροπή υπό τον Απόστολο Γεωργιάδη, της οποίας τα μέλη προέρχονται από τον ακαδημαϊκό και δικαστικό χώρο, παρέδωσε ένα κείμενο που το υπουργείο σκοπεύει να προωθήσει για ψήφιση εντός του πρώτου τριμήνου του 2026, με την ελπίδα ότι θα αποτελέσει μια βαθιά και μόνιμη θεσμική αλλαγή. Στόχος της μεταρρύθμισης είναι ένα κληρονομικό δίκαιο περισσότερο προσαρμοσμένο στις σύγχρονες μορφές οικογένειας, πιο καθαρό στις διαδικασίες, λειτουργικότερο για την οικονομία και πιο προστατευτικό απέναντι στις πιέσεις και τις στρεβλώσεις που συχνά συνοδεύουν την τελευταία πράξη της ανθρώπινης ζωής.