“Βίοι Παράλληλοι”: Πώς ο Κλέων και ο Τραμπ έφεραν την ειρήνη εκεί όπου όλοι απέτυχαν

Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (431–404 π.Χ.) δεν ήταν απλώς μια στρατιωτική σύγκρουση. Ήταν το πιο βαθύ ρήγμα στην ιστορία του αρχαίου ελληνικού κόσμου: η δημοκρατική Αθήνα απέναντι στη στρατοκρατούμενη Σπάρτη, δύο οράματα ζωής που συγκρούστηκαν επί 27 χρόνια μέχρι εξόντωσης. Ανάμεσα στα επεισόδια εκείνου του μακρού πολέμου, κανένα δεν προκάλεσε τόση αναστάτωση όσο η Μάχη της Σφακτηρίας — η στιγμή που οι Σπαρτιάτες, οι “άνδρες που δεν παραδίδονται ποτέ”, κατέβασαν τις ασπίδες τους. Η ιστορία όμως δεν είναι μόνο η ήττα της Σπάρτης. Είναι και το πώς ένας αντισυστημικός δημαγωγός, ο Κλέων, πέτυχε εκεί που οι “σοβαροί” απέτυχαν, οδηγώντας τελικά σε ειρήνη. Και σε αυτό ακριβώς μοιάζει, αιώνες αργότερα, με έναν άλλον απρόβλεπτο ηγέτη: τον Ντόναλντ Τραμπ.

Γράφει η Ευτυχία Παπούλια

Βρισκόμαστε στην πρώτη φάση του Πελοποννησιακού Πολέμου, στον λεγόμενο Αρχιδάμειο Πόλεμο (431–421 π.Χ.), από το όνομα του βασιλιά της Σπάρτης, Αρχίδαμου Β΄. Οι Σπαρτιάτες λεηλατούν τις πεδιάδες της Αττικής, ενώ η Αθήνα, κλεισμένη στα Μακρά Τείχη, παλεύει να αντέξει τον λοιμό που σκοτώνει χιλιάδες πολίτες και τον ίδιο τον Περικλή. Παρά την καταστροφή, η Αθήνα δεν συνθηκολογεί. Κατακτά την Ποτίδαια, ανακτά τη Λέσβο και την Κέρκυρα, και δείχνει ότι δεν σκοπεύει να υποχωρήσει. Όμως το ηθικό είναι χαμηλό, οι πόροι εξαντλούνται, και ο πόλεμος μοιάζει ατελείωτος. Κι έπειτα, μια μικρή επιχείρηση στη Μεσσηνία αλλάζει την ισορροπία.

Την άνοιξη του 425 π.Χ., ο Αθηναίος στρατηγός Δημοσθένης αποβιβάζει στρατεύματα στην Πύλο, θέλοντας να στήσει οχυρό μέσα στην καρδιά της πελοποννησιακής επικράτειας. Η Σπάρτη αντιδρά άμεσα: εξήντα πλοία και πολυάριθμες χερσαίες δυνάμεις καταφθάνουν για να εκδιώξουν τους Αθηναίους. Για να ελέγχουν το λιμάνι, οι Σπαρτιάτες τοποθετούν φρουρά στο μικρό νησί Σφακτηρία, απέναντι από την Πύλο. Ο Δημοσθένης, με πενιχρές δυνάμεις, αντιστέκεται ηρωικά. Όταν όμως καταφθάνει ο αθηναϊκός στόλος με ενισχύσεις, τα δεδομένα αλλάζουν: στη ναυμαχία που ακολουθεί, οι Σπαρτιάτες συντρίβονται και περίπου 420 άνδρες παγιδεύονται στη Σφακτηρία. Η Σπάρτη, τρομοκρατημένη, ζητά ανακωχή. Οι Αθηναίοι δέχονται, κρατώντας τα 60 σπαρτιατικά πλοία ως εγγύηση. Όμως οι διαπραγματεύσεις ναυαγούν, και η πολιορκία συνεχίζεται. Οι μήνες περνούν. Οι αποκλεισμένοι Σπαρτιάτες επιβιώνουν με δυσκολία, οι Αθηναίοι διστάζουν να επιτεθούν, και στην Αθήνα ξεσπά πολιτική θύελλα. Ο στρατηγός Νικίας προτείνει υπομονή. Ο Δημοσθένης φοβάται ότι μια επίθεση θα αποβεί καταστροφική. Το αδιέξοδο βαθαίνει.

Μέσα σε αυτό το χάος εμφανίζεται ο Κλέων: λαϊκός ρήτορας, ιδιοκτήτης βυρσοδεψείου, άνθρωπος του πλήθους. Χωρίς καταγωγή, χωρίς στρατιωτική εμπειρία, αλλά με θράσος, φωνή και ένστικτο. Στην Εκκλησία του Δήμου ξεσπά: «Τι φοβόμαστε; Αν οι στρατηγοί δεν μπορούν, εγώ θα πάω και θα τους φέρω πίσω ζωντανούς!» Ο Νικίας χαμογελά ειρωνικά και του απαντά: «Πήγαινε λοιπόν, αν νομίζεις ότι μπορείς.» Το πλήθος γελά. Όλοι θεωρούν τον Κλέωνα φωνακλά, άνθρωπο του λόγου, όχι της πράξης. Μα ο Κλέων δεν χαμογελά. Αντίθετα, απαντά ψύχραιμα: «Ναι, θα πάω. Και μέσα σε είκοσι μέρες, οι Σπαρτιάτες θα είναι στην Αθήνα.» Ήταν πρόκληση, υπερβολή, αλαζονεία — αλλά και υπόσχεση. Ο λαός ενθουσιάζεται. Ο Κλέων αναλαμβάνει την αποστολή, παίρνοντας μαζί του τον Δημοσθένη.

Φτάνοντας στην Πύλο, ο Κλέων αντιλαμβάνεται ότι το πυκνό δάσος της Σφακτηρίας καλύπτει τις σπαρτιατικές θέσεις. Δίνει εντολή να καεί — άλλοι λένε από στρατηγική σύλληψη, άλλοι πως η φωτιά ξέσπασε τυχαία. Όπως και να ’χει, το νησί τυλίγεται στις φλόγες. Όταν οι στάχτες καταλαγιάζουν, οι Αθηναίοι βλέπουν καθαρά τον εχθρό. Η επίθεση σχεδιάζεται μέσα στη νύχτα. Τα πλοία πλησιάζουν αθόρυβα, προσποιούμενα περιπολία, και αποβιβάζουν τους άνδρες. Οι Σπαρτιάτες αιφνιδιάζονται και υποχωρούν στο εσωτερικό του νησιού. Ο αρχηγός τους, Επιτάδας, σκοτώνεται· ο δεύτερος, Ιπποκράτης, τραυματίζεται βαριά. Ο νέος αρχηγός, Στύφωνας, βλέπει τους άντρες του περικυκλωμένους από τοξότες και πελταστές που βάλλουν από απόσταση. Οι Σπαρτιάτες πολεμούν, αλλά δεν μπορούν να πλησιάσουν. Για πρώτη φορά, ο σπαρτιατικός ηρωισμός μοιάζει ανήμπορος.

Όταν οι Αθηναίοι στέλνουν αγγελιαφόρο με πρόταση συνθηκολόγησης, οι περισσότεροι Σπαρτιάτες κατεβάζουν τις ασπίδες τους. Ο Στύφωνας ζητά οδηγίες από τη Σπάρτη. Η απάντηση που λαμβάνει είναι ιστορική: «Η απόφαση είναι δική σας, εφόσον δεν πράξετε κάτι ατιμωτικό.» Κι εκείνοι παραδίδονται. Από τους 420 Σπαρτιάτες, 292 αιχμαλωτίστηκαν, μεταξύ τους 120 “όμοιοι”, δηλαδή πλήρεις Σπαρτιάτες πολίτες. Μεταφέρθηκαν στην Αθήνα ως τρόπαιο και όμηροι — ένα σοκ για όλο τον ελληνικό κόσμο. Οι Αθηναίοι τους φυλάκισαν με προσοχή, όχι από εκδίκηση, αλλά για να έχουν ένα πολιτικό όπλο: όσο οι όμηροι ζούσαν, η Σπάρτη δεν θα τολμούσε να επιτεθεί ξανά στην Αττική. Κι έτσι έγινε. Για τέσσερα χρόνια, η ειρήνη διατηρήθηκε από τον φόβο της απώλειας. Τελικά, το 421 π.Χ., με τη Νικίειο Ειρήνη, οι όμηροι απελευθερώθηκαν και επέστρεψαν στη Σπάρτη. Η συμφωνία αποδείχθηκε προσωρινή, αλλά το προηγούμενο είχε καταγραφεί: ο Κλέων, ο άνθρωπος που όλοι χλεύασαν, είχε φέρει την πρώτη ουσιαστική εκεχειρία του πολέμου. Και για την ιστορία, ο ίδιος ο Κλέων έπεσε λίγα χρόνια αργότερα, το 422 π.Χ., στη μάχη της Αμφίπολης, πολεμώντας εναντίον του σπαρτιάτη στρατηγού Βρασίδα. Ο θάνατος και των δύο, του δημαγωγού της Αθήνας και του ήρωα της Σπάρτης, άνοιξε τον δρόμο για τη συνθήκη ειρήνης που ακολούθησε — σαν να έπρεπε να φύγουν από τη σκηνή οι δύο πιο ακραίοι για να μπορέσει να υπάρξει ανακωχή.

Από τον Κλέωνα στον Τραμπ

Αιώνες αργότερα, η ιστορία θα επαναληφθεί — σε άλλη γλώσσα, σε άλλο πεδίο. Η Μέση Ανατολή, όπως κάποτε η Σφακτηρία, έμοιαζε αδιέξοδη. Πολιτικοί, διπλωμάτες και στρατηγοί προσπαθούσαν δεκαετίες να πετύχουν ειρήνη ανάμεσα στο Ισραήλ και τον αραβικό κόσμο: Κάρτερ, Κλίντον, Ομπάμα. Όλοι έφεραν διακηρύξεις, κανείς δεν έφερε αποτέλεσμα. Κι ύστερα, ήρθε ο Ντόναλντ Τραμπ. Ένας επιχειρηματίας χωρίς πολιτική εμπειρία, τηλεοπτικός σταρ, άνθρωπος του ενστίκτου και του παραλογισμού. Όταν μιλούσε για ειρήνη στη Μέση Ανατολή, οι περισσότεροι γέλασαν. Οι… σοβαροί, τον θεωρούσαν επικίνδυνο ή αφελή. Κι όμως — όπως ο Κλέων— ο Τραμπ τόλμησε να κάνει αυτό που οι άλλοι δεν σκέφτηκαν: να παρακάμψει το παλιό διπλωματικό λεξιλόγιο και να κινηθεί ωμά, απευθείας, συναλλακτικά. Το αποτέλεσμα ήταν οι Συμφωνίες του Αβραάμ: το Ισραήλ υπέγραψε συμφωνίες εξομάλυνσης με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, το Μπαχρέιν, το Μαρόκο και το Σουδάν. Για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες, η Μέση Ανατολή γνώρισε περίοδο σχετικής σταθερότητας χωρίς αμερικανικά στρατεύματα. Όπως και στη Σφακτηρία, η ειρήνη δεν ήρθε από τους διπλωμάτες των σαλονιών, αλλά από εκείνον που όλοι υποτίμησαν.

Ο Κλέων και ο Τραμπ — δύο πρόσωπα χωρισμένα από 2.400 χρόνια, αλλά ενωμένα από μια κοινή ειρωνεία της Ιστορίας. Και οι δύο γελοιοποιήθηκαν πριν θριαμβεύσουν. Και οι δύο απέδειξαν ότι η πολιτική δεν ανήκει μόνο στους μετρημένους και στους τεχνοκράτες. Η ειρήνη, όπως και ο πόλεμος, δεν είναι πάντα προϊόν λογικής. Καμιά φορά είναι αποτέλεσμα υπερβολής, ρίσκου, τόλμης και πείσματος. Ο Κλέων δεν έμεινε στην ιστορία ως στρατηγός, αλλά ως ο άνθρωπος που ανάγκασε τη Σπάρτη να συζητήσει. Ο Τραμπ δεν ήταν ποτέ διπλωμάτης, αλλά ήταν εκείνος που έκανε χώρες που δεν αντάλλασσαν ούτε βλέμμα να υπογράψουν την πρώτη ειλικρινή εκεχειρία των τελευταίων δεκαετιών. Η Ιστορία ίσως δεν τους αγαπά — αλλά δύσκολα τους αγνοεί. Γιατί καμιά φορά, εκείνοι που μπαίνουν στη σκηνή χωρίς σχέδιο, χωρίς φόβο και χωρίς ύφος καρδιναλίων, είναι αυτοί που τελικά αλλάζουν τον ρυθμό της.